Anders vasthouden

Ons brein houdt niet van loslaten, schrijft psycholoog Rachel Adriaanse, daarom is het zo ontzettend moeilijk. Eigenlijk zijn we allemaal control-freaks. Toch is er veel in het leven waar we geen controle over hebben. We hebben alleen invloed op hoe we met die oncontroleerbare gebeurtenissen omgaan.

In het verpleeghuis maak ik het vaak mee. Verdriet van geliefden, die elkaar na een lang leven samen moeten loslaten als één van hen in het verpleeghuis wordt opgenomen. De frustratie van een dame die steeds meer van haar eigen regie moet inleveren. En tot slot het sterven, het ultieme loslaten van het leven zelf.

Loslaten is onderdeel van elk mensenleven, net als vasthouden. Vriendschappen verdiepen zich of verwateren. Liefde bloeit op of dooft uit. Kinderen moeten eerst gekoesterd en vastgehouden worden, maar later losgelaten om op eigen benen te komen. Soms moeten verwachtingen worden losgelaten. Of verkeerde gewoontes. Soms kunnen mensen het gevoel hebben dat er druk wordt uitgeoefend om iets los te laten, zoals oude pijn of groot verdriet. Laat het los, wordt er dan goedbedoeld geadviseerd. Alsof dat gemakkelijk is. Loslaten gaat vrijwel nooit vanzelf; het gaat vaak gepaard met moeite, angst of emotionele pijn.

Bestendigen

Ons brein houdt niet van loslaten. Onze neuronale netwerken hebben de neiging steeds verder te bestendigen. Gevoelens, herinneringen, overtuigingen en gedragspatronen raken we niet op commando kwijt, hooguit kunnen we nieuwe neuronale paadjes en omweggetjes aanleggen als alternatief voor de oude, vertrouwde hoofdweg. Maar het brein blijft een voorkeur houden voor die snellere hoofdweg. En probeer maar eens ergens niet aan te denken. Dat lukt eenvoudigweg niet. Nee, ons brein laat pas los als we hersenweefsel verliezen, bijvoorbeeld door ouderdom of een neurodegeneratieve ziekte. Maar dan noemen we dat verval in plaats van loslaten.

Wat bedoelen we eigenlijk met die term loslaten? Is het loslaten van kinderen van eenzelfde orde als het loslaten van onrealistische verwachtingen of het loslaten van oud zeer? Daar lijkt het wel op, hoezeer die zaken ook van elkaar verschillen. Loslaten betekent in alle gevallen de controle loslaten en realistisch onder ogen zien hoe weinig macht je over jouw en de wereld om je heen hebt. Of de illusie van controle.

Controle loslaten

Eigenlijk zijn we allemaal control-freaks. We voelen ons veilig als we weten waar we aan toe zijn. Om een goed en gelukkig leven te kunnen lijden, moeten we beschikken over voldoende controle. Maar in onze hoogontwikkelde samenleving gaat die controle heel ver. We geloven in maakbaarheid en beheersbaarheid en laten weinig aan het toeval over. Met richtlijnen, procedures en protocollen hebben we onze samenleving dichtgetimmerd. Tegelijkertijd zijn we als de dood geworden voor verrassingen, fouten en mislukkingen. Verlies van controle ervaren we als stressvol en beangstigend.

Maar er is veel wat we niet in de hand hebben. Het weer, die zeurende collega, vuil op straat, om maar eens wat alledaagse ergernissen te noemen. Of het feit dat je haar steeds dunner wordt en je huid rimpelig. En dat is dan nog maar klein bier in vergelijking met grote zaken als klimaatverandering, oorlogen en hongersnood. Op veel gebeurtenissen hebben we als individu geen enkele invloed. Waar we wél invloed op hebben, is hoe we erop reageren. Daar hebben we een keuze.

Omdenken

In die manier van reageren zit een aspect van denken en een aspect van voelen. Om met het denken te beginnen. In de psychologie wordt ervan uitgegaan dat het niet zozeer de gebeurtenissen zelf zijn waar we last van hebben, maar onze gedachten over die gebeurtenissen. Neem het weer. Dat is zoals het is, nat, heet, bewolkt, druilerig enzovoorts. We hebben er vooral last van als we verwachten dat het ánders is dan het is, bijvoorbeeld omdat we vakantie hebben en op een terras willen zitten. Of neem je partner op wie je boos  bent omdat hij te weinig rekening met je houdt. Niet die partner is het probleem; wel de verwachting dat mensen altijd rekening met ons zouden moeten houden. Die gedachte is niet kloppend, niet realistisch. Veel van onze verwachtingen en overtuigingen zijn automatisch en onbewust. Daarom zijn ze zo hardnekkig. Maar ze maken ons wel angstig, somber of boos en beïnvloeden in sterke mate ons gedrag. Nu denkt u misschien: en oorlog dan? Dat is toch een verschrikkelijk gegeven, los van de gedachten erover? Inderdaad, sommige zaken zijn ronduit verschrikkelijk. Of intens verdrietig, zoals het verlies van een geliefde. Er is veel lijden in dit leven, daar is geen ontkomen aan. Maar een mens lijdt het meest door het lijden dat hij vreest. Loslaten betekent hier: je bewust worden van je automatische en onrealistische gedachten. Deze gedachten vervangen door meer realistische en helpende gedachten. Het helpt ook, om je aandacht vooral te richten op zaken waar je controle over hebt. En je energie niet te verliezen in zaken die je niet kunt veranderen. Zo heeft ieder van ons een cirkel van betrokkenheid. Binnen die cirkel vallen alle zaken en problemen die ons aan het hart gaan en waarbij we ons betrokken voelen. Maar we moeten accepteren dat we op een aanzienlijk deel van die zaken geen invloed hebben. Binnen de cirkel van betrokkenheid ligt een tweede, kleinere cirkel: de cirkel van invloed. Die gaat over de zaken en omstandigheden waar we wél invloed op hebben. Richt je op deze cirkel en laat die andere zoveel mogelijk los.

Herkennen en erkennen van emotionele pijn

Nu het voelen. Dit is het gebied van onze emotionele pijn, van oude wonden en pijnlijke herinneringen. Is het mogelijk om die pijn los te laten? De Nederlands-Amerikaanse hoogleraar psychiatrie en traumaspecialist Bessel van der Kolk schreef er zijn indrukwekkende boek Traumasporen over. Van der Kolk was in 2022 te gast in het programma Zomergasten. Hier toonde hij een filmfragment uit de tijd van het waarheids-en verzoeningsproces in Zuid-Afrika. Aartsbisschop Desmond Tutu, hoofd van de Waarheids- en Verzoeningscommissie, hoorde veel slachtoffers van het apartheidsgeweld aan. Soms werden de getuigenissen over verkrachtingen en gewelddadigheden hem te veel, zoals het fragment liet zien. Hij stopte dan de zitting en stelde voor om met de aanwezigen te zingen, te dansen en te bidden. Dit werkte verbindend en helend. Wat helpt bij het loslaten van emotionele pijn? Allereerst het herkennen en het erkennen ervan. Het accepteren en doorvoelen van de pijn, zoals deze was en is. Dit betekent opnieuw het loslaten van controle, want wie iets heel ingrijpends heeft meegemaakt, heeft vaak een manier gevonden om de pijn eronder te houden. Bijvoorbeeld door te zwijgen, door verdovende middelen of door een werkverslaving. Soms een heel leven lang. Er dan toch woorden en taal voor vinden, door te praten en de pijn te delen. Vervolgens door er een andere betekenis aan te geven. Van der Kolk is van mening dat we in onze geïndividualiseerde samenleving de kracht van gezamenlijke rituelen verloren zijn. Lichamelijke activiteiten als dans, zang en theater zijn bij uitstek geschikt om spanningen en emotionele pijn te laten afvloeien.

Aanvaarding

Zo zijn we dus aangekomen bij de kern van loslaten. Loslaten is het aanvaarden van de situatie zoals die is. Je verzet ertegen opgeven. Je pijn herkennen en erkennen. Geen onrealistische verwachtingen koesteren. Dit kunnen we niet alleen. We hebben anderen nodig om ons te bevragen en ons te wijzen op onze verkeerde aannames. Om ons bij te staan en vertrouwen te geven. En zo kunnen we ook anderen helpen. Niet door te zeggen het komt wel goed, maar door te luisteren, te praten en samen een kop thee te drinken. Of door rituelen, zoals in de kerk. Samen zingen en bidden, de zegen ontvangen. Loslaten is iets anders dan verliezen. Loslaten is eigenlijk ánders vasthouden.

Rachel Adriaanse