Morele weerzin

Jaap Schuurmans is een markante huisarts. Dat zie je al als je zijn praktijk binnenloopt. Niets gelikts, maar een plek waar geleefd wordt. Een behandelkamer die vol met spullen staat, een wat rommelige (boeken)kast, al is er opgeruimd omdat hij de inspectie verwacht. Op de behandeltafel liggen nog wel drie plastic dozen. Alsof er verhuisd wordt. Verder staan er enige kunstwerken, door hem zelf vervaardigd. Direct, geen afstandelijke witte jas. Een huisarts van het type: you hate him or you love him. En zo ziet het er ook uit op de Zorgkaart, de reviewsite van artsen. Tjaard Barnard sprak hem in Groesbeek over zijn proefschrift waarin hij onderzocht hoe huisartsen met euthanasie omgaan.

Te weinig aandacht

‘Als huisarts ben ik in Engeland opgeleid. Daar bestond een heel andere praktijk dan in Nederland. Veel meer aandacht voor palliatieve zorg. Euthanasie was niet aan de orde. In 2002 kwam in Nederland de wetgeving erdoor. Toen ik eenmaal huisarts werd, heb ik me enorm gespecialiseerd in juist die palliatieve zorg. Niet omdat ik principieel tegen euthanasie ben, helemaal niet. Maar we missen wat als we hier geen aandacht voor hebben. Geen aandacht voor de hele patiënt.’

Geen klein ziekenhuisje

‘De huisarts moet een gemakkelijk toegankelijke plek zijn met aandacht voor de hele mens. Huisartsenpraktijken worden tegenwoordig bijna kleine ziekenhuisjes, waar heel veel kleine verrichtingen plaatsvinden. Dat wil ik niet. Dat is juist niet wat de huisarts moet zijn. Zie je die dozen op de behandeltafel? Die tafel heb ik al een week niet gebruikt.’

Misschien juist goedkoper

‘Ik heb me dus altijd beziggehouden met de palliatieve kant van het vak. Je kunt zoveel voor iemand betekenen in die laatste fase. Maar inderdaad, dat kost veel tijd en aandacht.

Van een verzekeringsmaatschappij kreeg ik een getalsmatig overzicht van alles wat we hier in de praktijk doen. En ja zeker, sommige zaken kosten meer tijd en aandacht. Maar daar krijg je wel wat voor terug. Alleen zien de boekhouders van de verzekering dat niet. Hoeveel procent van je patiënten overlijdt thuis? Hoe vaak komt het voor dat er, bijvoorbeeld voor oudere mensen met dementie, een spoedopname nodig is? Dat zijn ook getallen waar je naar kunt kijken. Alleen ligt die zorg bij een andere poot van de verzekeringsmaatschappij. Dus ze zien het niet. Ik denk dat het uiteindelijk veel goedkoper is wat ik doe. Maar niemand wil dat bekijken.’

Koffie-euthanasie

‘Ik ben al een hele tijd bezig met de palliatieve zorg. Ik schrijf erover en roer me in de discussies. En ongetwijfeld vinden mensen, collega’s, me lastig. In 2016 speelde de zogenaamde koffie-euthanasie. Euthanasie was verleend aan een zwaar dementerende mevrouw die in een verpleeghuis was opgenomen. Ze had een heel duidelijke wilsverklaring opgesteld. Maar toen het moment daar was, was ze niet meer in staat om haar wil coherent uit te drukken. Om de euthanasie mogelijk te maken, kreeg zij van te voren een verdovend middel in een kopje koffie. Terwijl zij rustig was gemaakt, kon het infuus ingebracht worden en stierf zij. Deze zaak was in twee opzichten nieuw. Kon je afgaan op een oude wilsverklaring, zonder dat het nu bevestigd werd en mocht je iemand van tevoren sederen, zodat die persoon zich niet zou verzetten? Intuïtief vond ik beide posities moeilijk. Al heeft de Hoge Raad uiteindelijk zijn goedkeuring hieraan gegeven en is de arts ontslagen van rechtsvervolging. Juridisch klopt het, maar is het ook OK?’

Morele weerzin

‘Op mijn initiatief plaatsten we met meer dan 450artsen een advertentie in landelijke dagbladen met de tekst: onze morele weerzin om het leven van een weerloos mens te beëindigen is te groot. Ze droegen per persoon €100 euro bij. Dus ze waren zeer gemotiveerd voor deze oproep. Je begrijpt dat dit me niet populair maakte bij alle collega’s.’

Onderzoek

‘Toen dit speelde, was ik ook betrokken bij een groep studenten van de universiteit hier, een soort honours class. Dat inspireerde me om de kwestie dieper te onderzoeken. Hoe zitten huisartsen erin? Ik onderzocht het kwantitatief en kwalitatief en ik wilde ook weten hoe het beter kon. Het proefschrift is een doordenking van een en ander. Ik legde een casus voor, vergelijkbaar met die van de koffie-euthanasie. Veel artsen, zo’n 43 %, vonden dat je niet voldoende had aan een wilsverklaring, 18% wel. Het gebruik van kalmerende medicatie werd door 46% verantwoord geacht, terwijl 32% nee zei en 22% het nog niet wist. Uit het getalsmatige onderzoek komt dus een verdeeld beeld naar voren. Maar uit het kwalitatieve deel volgt vooral de wens dat artsen meer ondersteund moeten worden. Artsen zijn onzeker in deze ethische en juridische kwesties. Dit soort beslissingen moet in een veel bredere kring dan van alleen artsen worden genomen. Het is vooral belangrijk dat een heel team zich goed inleeft in de persoonlijke achtergrond van een patiënt en ook blijft kijken naar alternatieven. Veel ongemakken of leed kunnen we wegnemen met de huidige inzichten van psychosociale interventies, medicatie of sedatie. Wellicht kunnen ethici en ook geestelijke verzorgers in dat uitgebreide team een rol in krijgen. Artsen voelen zich onzeker en dienen meer begeleiding hierin te krijgen.’

Wensverklaring

‘Waar ik in de praktijk tegenop loop is demanier waarop naar de wilsverklaring rond euthanasie gekeken wordt. In de huidige uitleg van de Hoge Raad heeft die bijna absolute waarde gekregen als er geen expressie van de doodswens meer mogelijk is. Maar wil je iemand doodmaken die dat zelf niet meer weet? Hoeveel lijdt iemand die zijn familie niet meer kent of is dat eigenlijk het lijden van de familie? Is dat dan een reden om iemand dood te maken? Dat merk ik ook bij gewone sterfgevallen. Hoe vaak ik wel niet de vraag krijg: kan hij of zij niet wat meer morfine krijgen? Ook als ik door middel van een pijnprikkel laat zien dat de patiënt niets meer voelt. De familie is soms ronduit boos op me.’

Geen verwachtingen scheppen

‘Mensen moeten er niet van uitgaan dat een wilsverklaring automatisch wordt uitgevoerd. Het is een wensverklaring, maar de wereld kan heel anders zijn geworden op een later moment. Wat verwacht je dan van de arts of van een familielid dat voor jou moet beslissen dat het nu over is? Een verstandige huisarts bespreekt dit van tevoren, wanneer iemand met een dergelijke verklaring aankomt. Maar ja, daar heb je amper tijd voor. En mensen zijn soms heel volhardend of voorschrijvend in wat zij willen. Het gevaar is dat je de verklaring zomaar in je dossier stopt en dan verwachtingen wekt, die je eigenlijk niet kunt of wilt waarmaken.’

Te romantisch

‘Mensen hebben een te romantisch, weinig realistisch beeld bij de dood. De laatste weken zie je dat weer bij de duo-euthanasie van Dries en Eugènie van Agt. Het beeld van liefde tot in de dood. Maar wat je in dat plaatje mist is de werkelijkheid dat het voor beiden van tevoren een uitzichtloos lijden moet betreffen. Dat doodgaan iets is, dat je altijd alleen doet, ook al houd je de hand van elkaar vast. Ik moet denken aan het beeld van de broers Edward en Frans Van Raemdonck uit Temse die dicht bij elkaar de dood vonden in een bomkrater in de Eerste Wereldoorlog en zo gevonden werden. Vrijwel direct is dat geframed als broeders die elkaar vasthielden tot in de dood. Je kunt dat wel heel mooi beschrijven, maar je weet echt niet wat er is gebeurd. Er zijn ook bronnen die het anders vertellen. De dood wordt nooit mooi. Wat is een waardige dood? Misschien bestaat die wel niet. Het enige wat je kunt doen is iemand met zorg en liefde bijstaan. Dat is waar ik mij voor inzet.’

Tjaard Barnard

Wie is Jaap Schuurmans?

Jaap Schuurmans (1961) studeerde geneeskunde in Groningen en studeerde af in 1989. Hij deed in Engeland in 1994 zijn huisartsenexamen. Hij specialiseerde zich in palliatieve zorg, maar volgde ook nog allerlei cursussen op het gebied van existentiële psychotherapie, filosofie en ethiek. Op 11 september 2023 promoveerde hij in Nijmegen op het proefschrift Euthanasia Requests from Patients with Dementia. Exploring GPsʼ attitudes, experiences, barriers and needs. Hiernaast is hij beeldend kunstenaar. In het proefschrift hebben afbeeldingen van zijn werk een grote rol.