Betrouwbaar aanwezig zijn

Leon Bal (1977) is de eerste en enige geestelijk verzorger bij de brandweer, werkzaam bij de Veiligheidsregio Utrecht. Michel Peters sprak met hem op de brandweerkazerne in Utrecht Leidse Rijn over de specifieke omstandigheden van zijn werk bij de brandweer.

‘Ik was zeventien jaar gemeentepredikant voor de PKN in Zoelen en De Meern. En ik zit ook al twintig jaar bij de vrijwillige brandweer. Ik weet dus wat de mensen hier op de kazerne meemaken. Vier jaar geleden bepleitte ik bij de directie het belang van aandacht voor de mens achter de taak. Ik kon meteen aan de slag als geestelijk verzorger. ‘Pas op, je gaat het ontzettend druk krijgen’, zeiden ze. Dat bleek wel, luisteren naar elkaar was heel bijzonder hier. Tweeëneenhalf jaar ben ik nu bezig en mensen kennen me nu wel zo’n beetje. Ik heb een archetypische functie, ik vertegenwoordig de zorg die we voor elkaar moeten hebben.’

Wat heb je met vuur?
‘Dat is een gewetensvraag voor een brandweerman hoor! Vuur veroorzaakt aantrekkingskracht en afschrikking, bewondering en gevoelens van overweldiging, fascinatie voor de kracht ervan en ontzetting over de verwoesting die vuur kan brengen. Een verstandige brandweerman is zeker bang voor vuur. Maar fikkie stoken vond ik vroeger al heel leuk, dat wel.’

Wat onderscheidt jouw werk bij de brandweer van geestelijke verzorging in andere sectoren?
‘Ik doe hetzelfde werk als andere geestelijk verzorgers natuurlijk.Verschil is dat ik niet met patiënten of zo te maken heb, alleen met medewerkers. Tachtig procent van die mensen zijn vrijwilligers. Die worden even ingevlogen en gaan dan weer terug naar hun thuissituatie. Dat steeds weer schakelen tussen twee werelden vraagt veel van de vrijwilligers. Daar probeer ik hen bij te helpen. Die probeer ik te geven. Ook geef ik trainingen moreel kompas en ben ik beleidsadviseur de mens in de organisatie voor de directie. Het is immers belangrijk dat de structuur van de organisatie verandert.’

Waarmee komen de mensen bij jou?
‘Brandweermensen worden technisch opgeleid, ze leren niet hoe ze om moeten gaan met alle ellende en narigheid die ze op straat tegenkomen. Mensen worden niet begeleid bij het op een rijtje krijgen van alle gebeurtenissen. Bovendien was men hier niet gewend om over zwakheden en emoties te praten. Nog steeds vinden collega’s het daarom soms fijn om op een andere plek af te spreken. Gelukkig is dat wel voorzichtig positief aan het veranderen.

PTSS (Post Traumatisch Stress Syndroom) komt nogal eens voor. Brandweerlieden verliezen dan bijvoorbeeld een college bij een incident. Zo is in het verleden een collega ons, een brandweerduiker, verdronken in actie en een andere collega omgekomen bij een val in een liftschacht. In Amsterdam heeft enige tijd geleden een brandweerman zelf een einde aan zijn leven gemaakt. Of mensen maken een traumatische reanimatie of verkeersongeval mee. In een vrijwillige setting zijn het dan ook nog eens buurt- of stadgenoten van je, bekenden dus, die omkomen. Dat gaat je niet in de koude kleren zitten. We hebben ook nogal wat ex-militairen bij ons werken die bijvoorbeeld in Libanon hebben gediend. Werken bij de brandweer komt dan een beetje in de buurt van dienst doen in het leger. Deze mensen brengen nogal eens een rugzak uit die tijd mee naar de brandweer.

De problemen van mensen kunnen werk en privé gerelateerd zijn. Als de thuissituatie stabiel is dan kunnen brandweerlieden de gebeurtenissen die ze meemaken meestal zelf wel weer op een rijtje krijgen. Als werk en privé beide lastig zijn, dan krijg ik ze vaak op bezoek. Vaak stuurt de partner van de brandweerman hem of haar naar de huisarts omdat hij thuis niet meer te harden is. Dan volgen vier weinig succesvolle gesprekken met een POH GGZ voordat iemand bij de bedrijfsarts terecht komt, die vervolgens een psycholoog in kan schakelen. Dan zijn we vaak al weer zes weken verder. In die tussentijd voer ik gidsgesprekken met mensen. Ik probeer reisgenoot en gids te zijn en uiteen te rafelen wat er echt aan de hand is met iemand. Praten over je problemen betekent beter herstellen, maar dat is hier helemaal niet vanzelfsprekend. In de warme situatie spreken brandweerlieden in de vorm van commando’s, in de koude situatie zijn ze onthand enmoeten ze een andere taal, de taal van de kwetsbaarheid, leren spreken.

Naast de directe begeleiding van collega’s, denk ik ook mee met leidinggevenden, als ploegleiders en postcommandanten, die deze mensen met PTSS moeten begeleiden. Sinds de Wet verbetering Poortwachter is dat een hele klus. (Deze wet gaat de strijd aan met langdurig verzuim door ziekte. De wet verlangt dat werkgever en werknemer zich samen met arbodienst of bedrijfsarts inspannen om de getroffen werknemer zo snel mogelijk weer aan het werk te krijgen). Daar zijn ze helemaal niet voor opgeleid, vaak zitten ze met de handen in het haar.’

Is angst een thema bij de brandweer?
‘Nee, over angst wordt bij ons niet veel gesproken. Dat is wel een taboe eigenlijk, maar levensgroot aanwezig. Er zijn natuurlijk verschillende soorten van angst: angst in werksituaties, angst om over je problemen te praten of angst om je werk te verliezen als je problemen bekend worden. Die laatste angst komt heel veel voor. Over het algemeen is in werksituaties angst niet een groot thema, we zijn niet zulke bange mensen, denk ik. Je hebt op het moment zelf volledig de focus op de taak die je moet uitvoeren. Persoonlijk was ik bijvoorbeeld met Oud & Nieuw actief bij een woningbrand waarbij een vuurwapen in het spel was. Achteraf denk je dan wel eens: dat was gevaarlijk. Mijn vrouw is daar dan helemaal niet blij mee.’

Welke voldoening haal je uit jouw werk?
‘De cultuur van de brandweer is er een van sterke kameraadschap, daarin ben ik gevormd. Dat geeft betekenis aan wie ik ben. Er is een grote vertrouwelijkheid met elkaar. Je hebt elkaar nodig. Dat geeft verdieping aan mijn leven. Het is bovendien prachtig werk, je doet dingen die voor mensen en de samenleving het verschil maken. We zijn in elke situatie alert om te handelen. Het schijnt dat er zelf een fysieke aanpassing in het brein van brandweerlieden heeft plaatsgevonden. De amygdala – zeg maar: ons rookalarm – is groter dan bij andere mensen. Brandweerlieden zijn heel down to earth, ze worden dagelijks geconfronteerd met leven en dood en weten dus waar het om draait in het leven, ze genieten van wat ze hebben.’

Welke rol speelt het geloof in jouw werk?
‘Ik ben niet zo’n boekenwurm en ben liever tussen mensen. In 2015/2016, toen er weer een grote vluchtelingenstroom op gang kwam, ben ik projectleider geworden van de inzet van de vuur branUtrechtse kerken voor vluchtelingen vanuit de stedelijke Raad van Kerken. Ik ben afgestudeerd op de Stille Tochten tegen Zinloos Geweld. Ik was benieuwd naar de religieuze motieven van mensen die de straat op gingen. Ook ben ik betrokken geweest bij de stichting die levensbeschouwelijk onderwijs aanbiedt op openbare scholen. Ik functioneer eigenlijk liever buiten de kerk dan in de kerk. Daar wordt het waar! Een doener met een diaconaal hart dus. Geloof is ook gevoel en niet alleen ratio. In de ontmoeting met mensen gebeuren er dingen, daar ga ik voor.

In toespraken voor werknemers van de brandweer in Utrecht – het zijn er in totaal 2500 – zeg ik altijd: het gaat niet om het geloof, maar om doen waar je in gelooft. Als jouw  vuur dooft of als je de dingen niet goed op een rijtje kunt krijgen, dan ben je een risico voor jezelf en je collega’s. Ik eindig dan altijd met de zin dat iedereen zijn vuur brandend moet zien te houden, ergens vast grond onder de voeten moet zien te vinden. Voor sommigen is dat inderdaad het geloof.

Mijn favoriete bijbeltekst is die van Mozes en het brandende braambos. Mozes wordt op pad gestuurd om het volk van Israël uit Egypte te bevrijden. Hij brengt allerlei bezwaren naar voren en vraagt dan: namens wie zal ik gaan? God antwoordt dan: Ik ben er! Daar wil ik mij aan spiegelen, betrouwbaar aanwezig zijn is voor mij een zeer religieuze ervaring.’

Michel Peters

Wie is Leon Bal?

Leon Bal (1977) is sinds tweeëneenhalf jaar geestelijk verzorger bij de brandweer in de Veiligheids Regio Utrecht. Daarvoor was hij 17 jaar PKN – gemeentepredikant in Zoelen en De Meern. Hij is al twintig jaar vrijwilliger bij de brandweer. Tevens doet hij promotieonderzoek naar de diepere drijfveren van brandweerlieden. Hij is woonachtig in Veenendaal.