Veroordeeld tot elkaar?

Schuld en schaamte zijn binnen een Penitentiaire Inrichting (PI) veelvuldig te vinden en in zeer diverse samenhang. Om een duidelijk onderscheid te maken gaat schuld in het dagelijkse spraakgebruik over (vermeend) gepleegde feiten en schaamte over de beleving daarvan en hoe een gedetineerde deze beleving verbindt met zijn identiteit.

Als geestelijk verzorger richt ik mij op hoe die verbinding er uitziet en zich ontwikkelt: hoe beleeft een gedetineerde wat er is gebeurd? Hoe reconstrueert hij zijn leven zo, dat het (weer) leefbaar wordt? Achter de titel Veroordeeld tot elkaar staat een vraagteken. In de gesprekken die ik voer met gedetineerden kom ik allerlei narratieven tegen, van oprecht schamen, laag zelfbeeld en zelfverwijt, tot mensen die geen verband kunnen zien tussen de ten laste gelegde feiten en zichzelf.

Als geestelijk verzorger in een PI trek ik een (soms zeer lange) tijd met mensen op die bezig zijn de brokken van hun bestaan weer aan elkaar te lijmen tot een leefbaar geheel. Dat betekent samen met de gedetineerde een stuk van zijn reis afleggen om zijn verhaal te doorgronden en te kijken wat hem verder helpt.

Vaak terugkerende onderwerpen zijn het contact met familie, de levensgeschiedenis en hoe deze verteld wordt. Hoe is iemand omgegaan met tegenslagen of zaken die hij misschien niet wilde doen, maar toch heeft gedaan. De laatste tijd komt er meer aandacht voor de rol van niet-aangeboren hersenletsel: letsel als gevolg van hoe iemand opgegroeid is, geweld, middelengebruik.

Veiligheid en ruimte

De grote waarde van een-op-een gesprekken met een geestelijk verzorger in een PI ligt in de veiligheid en ruimte die ze bieden; in de werkkamer van de geestelijk verzorger, zonder bewaker of camera erbij. Het eerste gesprek begin ik altijd met de vraag: hoe is het met je vandaag? Om vertrouwen op te bouwen is het belangrijk om het gevoel te peilen waarmee iemand bij mij binnenstapt. Zeker omdat veel van de mensen die ik spreek een voorgeschiedenis hebben waarin vertrouwen flinke klappen heeft opgelopen en dus niet voor de hand ligt.

De eerste gesprekken in een serie kunnen dus veel weg hebben van het afpellen van een ui: stukje bij beetje dichterbij komen om te kunnen benoemen wat er speelt en dan de regie te pakken over het eigen bestaan.

Een afgeleide manier om onderwerpen bespreekbaar te maken, zijn bijbelverhalen. Het voordeel van bijbelverhalen is dat het onderwerp ter sprake komt in een heel andere setting en tegelijkertijd gelegenheid biedt tot herkenning. De confrontatie met het eigen levensverhaal blijft nog even op veilige afstand.

Inbreuk op onze identiteit

Schaamte is pijnlijk omdat het te maken heeft met handelingen die een inbreuk maken op hoe wij onze identiteit zien, zeker als we daarbij dierbaren pijn aandoen. Frans* stapt mijn werkkamer binnen. Hij is regelmatig somber. Hij vertelt over wat mensen hem hebben aangedaan en hoe ze hem hebben laten vallen. Regelmatig herhaalt hij dit. Na een aantal gesprekken staat hij mij toe hem een vraag te stellen, waarvan ik aangeef dat deze confronterend kan zijn. Ik deel mijn indruk met hem dat hij steeds iemand overslaat. Je bedoelt mij zeker. Tranen stromen over zijn wangen Ik heb zoveel kapot gemaakt. Ik bel zijn leefafdeling om te zeggen dat hij even tijd nodig heeft om zich te herpakken en breng hem terug. Hij heeft in het gesprek dingen durven benoemen en mij nooit kwalijk genomen dat ik mijn indruk met hem gedeeld heb. Ik bewonder zijn moed.

Juan* heeft zijn straf vanwege een geweldsdelict bijna uitgezeten, over drie weken komt hij vrij. Steeds als ik hem spreek zegt hij: het is niet goed wat ik gedaan heb, weet ik, moet ik wat aan doen. Hij glundert. Hij heeft trainingen gevolgd om zijn woede te beheersen als hij boos wordt. Met succes past hij toe wat hij nu wel kan.

Soms is het ook heel anders. Eens per twee weken spreek ik Piet*. Zijn tranen zitten dicht aan de oppervlakte. Hij begrijpt niet waar de rechter het over heeft. Hij is niet in staat om een verband te zien tussen de feiten, waarover de rechter het heeft en hemzelf. Ik ben de goedheid zelve. Al eerder heeft hij voor een soortgelijk delict een vrijheidsstraf gekregen. Het blijft me verbazen dat mensen in staat zijn om een scherm te zetten tussen zichzelf en hun geweten. Is het onvermogen of een overlevingsstrategie?

Investeren

De vaders die ik spreek, schamen zich ook omdat ze niet vader kunnen zijn zoals ze dat zouden moeten doen. Ze willen soms hun kinderen niet op bezoek hebben. Ze moeten niet gaan denken dat een gevangenis normaal is. Of ze willen niet beeldbellen met thuis Ik wil niet dat ze me hier zien. Soms spreek ik een vader wiens kinderen weggehouden worden. Het verdriet is groot. Ik geef hem twee schriftjes zodat hij voor zijn kinderen dagboekjes kan maken. Zo kan hij toch investeren in zijn kinderen, in de hoop de schriftjes een keer te kunnen geven of hen weer te omhelzen.

In de vakliteratuur voor geestelijke verzorging bij justitie is een gedetineerde wel eens vergeleken met een golfballetje. Wie een sterk vertraagd filmpje bekijkt van de slag tegen een balletje, zal zien dat dit balletje tijdens in de lucht sterk vervormt. In de vlucht van het balletje gebeurt er van alles. Vlak voordat het weer op de grond komt, heeft het zijn nieuwe ronde vorm. Het is mooi om daar een bijdrage aan te kunnen leveren.

Els de Bijll Nachenius
Predikant met bijzondere opdracht in de PI Rotterdam, locaties De Schie en Hoogvliet

*Frans, Juan en Piet zijn gefingeerde namen