Tolerantie aan de Treene

Het rustige stadje Friedrichstadt, schilderachtig gelegen aan de samenvloeiing van de rivieren Eider en Treene, draagt ​​als bijnaam Hollands Stadje. De naam doet denken aan grachten en trapgevels, die er in Friedrichstadt inderdaad in overvloed zijn. Een andere bijnaam voor Friedrichstadt wordt wellicht niet door iedereen direct begrepen, maar door remonstranten toch zeker wel: Stad van de Tolerantie.

Friedrichstadt begon in 1621 met vlucht en verdrijving. In de 16e en 17e eeuw verzetten Nederlandse opstandelingen zich tegen de Spaanse overheersing. Wat vanuit Spaans perspectief begon als een politionele actie tegen een handvol ongehoorzame onderdanen, escaleerde binnen enkele jaren tot een omvangrijk conflict, een oorlog die uiteindelijk tachtig jaar duurde (1568-1648) en beide partijen op de rand van volledige uitputting bracht. De inspanning om de externe Spaanse vijand af te weren, werd een vormende ervaring voor de jonge natie Nederland. De middenklasse werd sterker en handel en productie floreerden. In plaats van een eigen koning te installeren, durfden de opstandelingen de dappere stap te zetten naar het stichten van een eigen republiek.

Op dat moment werd ook de absolute aanspraak van de rooms-katholieke kerk vervangen door relatieve godsdienstvrijheid, waaruit het calvinisme zich kon ontwikkelen tot de dominante geloofsrichting voor Nederland. De oorlogsinspanning klemde de samenleving als het ware bijeen en voorkwam tegelijkertijd dat de godsdienstverschillen binnen Nederland, die in de schaduw van de gevechten waren ontstaan, zichtbaar werden.

Religie splijtzwam
Hoewel er in de jonge Republiek der Verenigde Nederlanden geen verplichte staatsgodsdienst bestond, is het calvinisme in die tijd de dominante geloofsrichting. Essentiële kenmerken van de leer van Johannes Calvijn (1509-1564) bleven echter niet onbetwist: de volgelingen van Jacobus Arminius (1560-1609) weken af ​​van het orthodoxe calvinisme en kozen voor een iets vrijer beeld op geloof en God. De volgers van Arminius benadrukten enige vrije wil en daarmee het vrijere denken. Zij presenteerden hun standpunten in een klachtenbrief, de ondertekenaars daarvan worden Remonstranten genoemd.

De stemming in Nederland werd in de jaren daarna steeds radicaler en meer gepolariseerd. In eerste instantie werden de geschillen vanaf de kansels gevoerd, maar de oorlog bleef er niet een van woorden; straatgevechten en rellen waren aan de orde van de dag en door de steeds sterkere tweedeling in de maatschappij liepen staat en burger groot gevaar.

Terwijl de regering van Holland openlijk met de remonstranten samenwerkte, koos de conservatief ingestelde opperbevelhebber van de strijdkrachten, Maurits, voor de kant van de contraremonstranten. Beide partijen namen steeds sterker stelling en in de straten van de dorpen en steden werd het steeds gevaarlijker voor burgers. Remonstrantse officieren werden uit het leger ontslagen en legereenheden en religieuze leiders in remonstrantse dienst werden ontbonden. In één klap werd de remonstrantse beweging beroofd van haar politieke en militaire invloed.

Synode van Dordt
Terwijl de militairen de Nederlandse machtskwestie door middel van het gebruik van geweld naar hun hand zetten, was het aan de Dordtse synode (1619) om aan de theologische polariteit een definitief einde te maken. Daar in Dordrecht blijkt dan, dat de rigide gevestigde orde geen begrip of tolerantie op kon brengen voor de vrijdenkenden. Hun manier van geloven werd volledig verboden. Duizenden Remonstranten bevonden zich op dat moment plotsklaps in een wetteloze ruimte waar angst om het anders zijn, het uitgesloten worden of erger nog, heerste. Zo slaan duizenden remonstranten op de vlucht; een migratiestroom komt op gang.

Er ontstond een contact met Friedrich III Hertog van Sleeswijk-Gottorf (1597-1659), die aan de vervolgde Remonstranten het aanbod deed om samen een handelsstad te stichten in het natte Waddengebied van Sleeswijk-Holstein. In 1621 werd Friedrichstadt zo gesticht door de gevluchte Nederlanders, die daar meteen een remonstrantse kerk bouwden en handel gingen drijven.

Een nieuwe stad
De eerste jaren in Friedrichstadt waren voor de remonstranten zwaar. Er moesten kanalen gegraven worden in het kader van het realiseren van de visie van het handelsknooppunt, maar ook om de moerassige ondergrond van de stad te draineren en er moesten huizen gebouwd worden ter beschutting. Er kwamen nieuwe gevluchte remonstranten aan. Zij verlieten hun huizen, bedrijven en gemeenschappen en waren bereid om onder ongunstige omstandigheden een nieuw leven te beginnen in een vreemd land, met als grootste winst dat zij hun geloof vrij konden belijden.

Tolerantie bestond in Friedrichstadt in de eerste plaats in de letterlijke zin van het woord: mensen tolereerden elkaar, maar hielden niet echt van elkaar. Maar in een tijd waarin Europa zich overgaf aan de verschrikkelijke moorden van de Dertigjarige Oorlog (1618-1648) – ook om religieuze redenen – zocht het Friedrichstadt-model naar een geheel eigen, uniek alternatief. Het beleid in Friedrichstadt werd om de deur open te zetten voor vrijwel alle geloven. Dit model heeft door de eeuwen heen zijn vruchten afgeworpen. Naast de remonstranten vestigden zich al vroeg ook de mennonieten in Friedrichtstadt. Er werd ook een katholieke gemeenschap gevormd, de eerste in Sleeswijk-Holstein sinds de Reformatie. Deense en Duitse lutheranen vestigden zich, evenals quakers, unitariërs, mormonen, Jehova’s getuigen en een joodse gemeenschap.

Tweede Wereldoorlog

Er is niet veel bekend over de periode in de remonstrantse gemeente in Friedrichstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het oraal overgeleverde verhaal gaat dat remonstrants predikant Hubeck vlak voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog weigerde de Nazivlag op de remonstrantse kerktoren te plaatsen. In plaats daarvan zou hij een oranje-witte-blauwe vlag gehesen hebben (de vlag van Sleeswijk-Holstein), als daad van protest. Wat wel bewezen kan worden is dat er tijdens deze oorlog in het Remonstrantenhaus in Friedrichstadt een joodse Mikwe was, voor rituele baden. Zover bekend is dit de enige joodse Mikwe in een gebouw van een denominatie anders dan de joodse. Overigens heeft dit niet mogen baten. Alle joden hebben Friedrichstadt verlaten en het allergrootste gedeelte is omgekomen. Lees meer over het lot van de joden in Friedrichstadt via deze qr code.

Tot op de dag van vandaag heeft Friedrichstadt zijn diversiteit weten te bewaren. De ervaring van onderdrukking, vlucht en ontheemding en de eerste levensbehoefte om in vrijheid en vrij denkend te kunnen leven, maken deel uit van de identiteit van de remonstranten in Friedrichstadt. Vanaf de stichting door de Nederlandse vrijdenkende geloofsvluchtelingen tot nu. Over alle monumenten en gedenkplaatsen in Friedrichstadt heen is dit de ware cultuur-historische erfenis die in Friedrichstadt te zien is.

Caecilia Johanna van Peski

Caecilia Johanna van Peski (1970) studeerde psychologie aan de Universiteit van Tilburg en later civiel-militaire interactie aan de Duitse Bundeswehr-universiteit Helmut-Schmidt in Hamburg. Ze werkt voor
(inter-)gouvernementele, multilaterale organisaties en is momenteel verbonden aan de Koninklijke Marine. www.vanpeski.org

Dit artikel kwam tot stand in samenwerking met Jan Christian Büddig, voorzitter Remonstrantse Gemeente Friedrichstadt