Het ongemak van Pinksteren

Laat ik het maar bekennen; ondanks het mooie zomerse tijdstip in het jaar kleeft er voor mij iets ongemakkelijks aan het pinksterfeest. Elk jaar hoop ik maar op inspiratie bij de voorbereiding van een pinksterdienst of viering, maar die laat vaak op zich wachten. En zo schijnt het ook te horen, getuige het verhaal in de evangeliën. Dat ongemak zit vooral in een tweetal aspecten van het pinksterfeest. Laat ik ze het extatische en expansieve karakter van Pinksteren noemen.

Oreren

Dat extatische karakter, ach, dat kennen we wel uit het verhaal. Na een stilteperiode van rouw en inkeer vanwege Jezus’ dood is er plotsklaps weer een hoop leven in het huis van de discipelen. De aanhangers van Jezus krijgen de geest. De oerelementen wind en vuur symboliseren de vervoering. Ze raken buiten zichzelf van enthousiasme en zetten het op een oreren. Trance en glossolalie heet dat in vaktermen. Een spectaculair, maar in de godsdienstgeschiedenis geen zeldzaam verschijnsel.

Ik herinner mij een nachtelijke winti-pré op een verlaten plantage in Suriname even buiten Paramaribo. Urenlang gebeurde er niets bijzonders, we dronken en aten wat en zetten het onder begeleiding van de apinti-drum op een dansen. Maar op een zeker moment was het zover: een winti (een van de vele Afro-Surinaamse goden/voorouders) nam bezit van een van de deelneemsters. De vrouw viel in extase op de grond en begon met vreemde stem onverstaanbare klanken uit te stoten. Het was haar Afrikaanse voorouder die door haar sprak. Misschien kon ik het dan wel niet volgen, enkele van de aanwezigen verstonden maar al te goed wat er gezegd werd in de Afrikaanse taal die ooit een verre voorouder had gesproken. Ik was die nacht getuige van een variant op het pinksterfeest. Niet de Heilige maar een vooroudergeest deed hier van zich spreken.

Trance

Misschien is die trance, dat uit het bewustzijn weggedragen enthousiasme, ook wel datgene wat mensen vaak in godsdiensten (of daarbuiten) zoeken en hopen te vinden: even opgetild worden uit het alledaagse, je laten vullen met iets of iemand anders, buiten jezelf staan en een andere taal spreken. Wie zou dat niet willen? Mijn dochters die zich geregeld onderdompelen in massaal bezochte muziekfestivals in ieder geval wél. Ze vinden het bij alle hedendaagse stress geweldig om van tijd tot tijd even helemaal uit hun dak te kunnen gaan. En in de media verschijnen de laatste tijd steeds meer berichten over het gebruik van geestverruimende middelen, ook in kerkelijke of religieuze setting. Een reset van onze mind en een nieuwe werkelijkheidsbeleving worden ons daarbij beloofd, met dank aan ayahuasca of paddo’s.

En wat te denken van al die pinkstergelovigen wereldwijd die zo in de Heer zijn dat ze bij voorkeur zingend en lofprijzend de handen ten hemel heffen.  Ik word er altijd wat ongemakkelijk van. Niks voor mij, denk ik dan. Want, zoals de meeste vrijzinnigen, ben ik van het ingehouden en bedachtzame soort. Dat zit, lijkt het wel, in onze vrijzinnige cultuur ingebakken. De filosoof Friedrich Nietzsche zou, als hij nog in leven was, de Remonstranten vast apollinisch hebben genoemd, naar de Griekse god Apollo. Die staat voor rationaliteit, individualiteit, zelfbeheersing, orde en harmonie.

Maar zijn wij niet meer dan dat? Doen we onszelf daarmee niet tekort? In ons sluimert ergens misschien wel een onstuimige dionysische, god die wil dansen, verbroederen, opgaan in iets anders of zich over wil geven aan een roes. Of is dit wel het laatste wat wij willen? Zijn wij dat volkomen verleerd? Of schuilt er wellicht een diepe angst voor controleverlies onder al die reflexiviteit en beheerstheid? Ik hoop dit jaar in ieder geval op een leuk en luchtig pinksterfeest. Een soort spel van de wind, zoals letterlijk de vertaling van ‘winti-pré’ luidt.

De eerstelingen van Johan Valentin Haidt uit 1747

Expansiedrift

En dan hebben we nog die expansiedrift van de (vroege) kerk. Aan het eind van zijn evangelie schrijft Mattheüs dat Jezus zijn discipelen erop uitstuurt met de woorden: Ga dan heen en maak alle volken tot mijn discipelen door hen te dopen in de naam van de Vader en de Zoon en de heilige Geest. Dat was niet tot dovemans oren gesproken. Bij het pinksterfeest in Jeruzalem dopen Petrus en de andere discipelen dan ook maar meteen even drieduizend  mensen. De eerstelingen zogezegd. Mensen die zo onder de indruk waren van Petrus’ gloedvolle preek dat ze zich wanhopig afvroegen wat ze toch moesten doen. Keert u af van uw huidige leven en laat u dopen om vergeving te krijgen van uw zonden, is het antwoord.

Hoe vaak en hoe lang wel niet hebben in de loop van de kerkgeschiedenis deze woorden geklonken? In navolging van de discipelen zijn door de eeuwen heen ontelbaar veel kruisvaarders, pelgrims, zendelingen en missionarissen de wijde wereld ingetrokken om deze goede boodschap te verkondigen of desnoods met geweld op te leggen of te verdedigen. Of ze daarmee ook altijd goed deden, is nogal twijfelachtig. Met de beste bedoelingen is er veel stuk gemaakt in mensen en hele culturen. Niet in de laatste plaats omdat met het christendom ook een Westerse levensstijl werd gepropageerd.

Ironisch genoeg wordt het van origine joodse oogstfeest beschouwd als de geboortedag van de kerk. Vandaar begint met vallen en opstaan de zegetocht, het groot en volwassen worden, van het christendom. Twintig eeuwen verder in de tijd lijkt het christendom in Nederland op z’n retour, maar in Afrika en Latijns-Amerika en Amerika bloeit het als nooit tevoren. Gelet op onze voorgeschiedenis, lijkt mij met Pinksteren slechts een bescheiden verjaardagsfeestje op z’n plaats.

Anja van de Poppe
predikant in de Wolweversgemeente in Zwolle, waarin de Doopsgezinden en de Remonstranten samenwerken