Muziek van hemel en aarde

Musicoloog Hans Jacobi beschrijft in dit artikel de mooiste muziek over de hemel en aarde. Of gaat het toch over hemelse muziek? Die hemelse sferen kunnen wij als lezer ook zelf beleven via een playlist op Spotify.

Op een lichte wolkenwagen wordt de Heer van d’aard gedragen, zo zongen wij vroeger op school. Een kinderlied, behorend tot een wereld die snel aan het verdwijnen was. In veel kerken wordt Hemelvaart al niet eens meer gevierd. Maar wat is daarvan de reden? Doet de antieke beeldtaal te veel denken aan de hemelvaarten van Griekse helden en Romeinse keizers? Hebben de mythen van vroeger nu alleen nog maar een allegorische betekenis? Ik denk dat er meer over te zeggen valt, althans vanuit de muziek en het theater.

Harmonie der sferen

Tijdens de Eerste Wereldoorlog overkwam een Britse officier iets vreemds. ‘s Avonds tijdens een wandeling overviel hem een mysterieuze ervaring van zo’n dertig seconden. Vanuit de lucht leken harmonische galmen te komen. Dat is de harmonie der sferen, dacht de officier. Vervolgens zag hij hemellichamen die zowel licht als muziek voortbrachten. Ik stond stil op het jaagpad en dacht: hoe wonderlijk zou het zijn om te sterven op dit moment, aldus de officier. Het verhaal bevond zich in de database van Alister Hardy, een Britse zeebioloog die ook religieuze ervaringen onderzocht.

Jammer dat de officier niet vertelde hoe hij aan het begrip van de harmonie der sferen was gekomen. Misschien kende hij het van Plato’s Dialogen. Of misschien heeft hij het opgepikt uit Shakespeare’s De koopman van Venetië. Dit toneelstuk bevat een amoureuze scène, waarbij één van de geliefden opmerkt dat de hemellichamen in hun banen zingen als engelen. Onze aardse staat echter verhindert dat wij dit kunnen horen, aldus het personage. Van de Griekse wijsgeer Pythagoras wordt gezegd dat hij deze kosmische zang altijd kon waarnemen door middel van zijn innerlijke gehoor. Zijn leerlingen waren hiertoe niet in staat. Zij konden zich echter een indruk vormen door middel van zang en dans. De Britse componist Ralph Vaughan Williams gebruikte Shakespeare’s tekst voor zijn Serenade to Music. Zijn vriend Gustav Holst componeerde The Planets, een astrologisch geïnspireerde orkestsuite. En in onze tijd verwierf Joep Franssens bekendheid met het koorwerk Harmony of the Spheres.

Apotheose

De oudste opera die repertoire heeft gehouden is L’Orfeo (1607) van Claudio Monteverdi. Het verhaal is bekend: op zijn terugtocht uit het dodenrijk kijkt Orpheus achterom, waardoor hij zijn geliefde Eurydice andermaal verliest. Een tragisch verhaal, dat Monteverdi (zelf weduwnaar) kennelijk niet zo heeft willen laten eindigen. Vandaar dat de opera (althans in de overgeleverde versie) eindigt met een apotheose: Orpheus wordt door zijn vader Apollo omhoog gevoerd naar de onsterfelijken. En Eurydice dan? Tussen de sterren mag Orpheus zich troosten met het aanschouwen van haar beeld. Dat klinkt als een bloemrijke verhulling van een wrang gemis. En toch heeft die wrange apotheose ook iets heel ontroerends. De vergoddelijkte Orpheus was immers een mens als u en ik: hij begrijpt ons. Vandaar dat het stervelingen gegund is om altaren te bouwen en wierook te branden tot zijn eer. Opdat hij die nu nog zaait in zorgen, zich eens verliest in het oogstdankfeest met goden. Van die hoop zingt het koor aan het einde van de opera.

Transfiguratie

De apotheose van het theater heeft zijn charme behouden tot ver in de moderne tijd. Tsjaikovski’s  balletten Doornroosje en Notenkraker eindigen met zo’n apotheose. Het slot van Stravinski’s ballet Apollo heeft een vergelijkbare grandeur. Misschien zou je nog beter kunnen spreken van een transfiguratie. De blik is hier immers niet gericht op de hemel maar op de aarde, gedompeld in een bovenaards licht. Richard Strauss was een meester van zulke finale transfiguraties. Was Strauss wel de persoon om zo’n gevoel van wijsheid en berusting op te roepen? Hij is vaak bekritiseerd vanwege zijn opportunisme en schijnbare oppervlakkigheid. In de slotfasen van zijn composities echter liet hij zich vaak van zijn beste kant zien. Denk aan de geliefden (een driehoeksrelatie van sopranen) die in de finale van de Rosenkavalier hun gecompliceerde emoties onder ogen zien. Een van hen zingt dat angst haar bevangt, alsof ze op de drempel van de hemel staat.

Cheek to cheek

Zo dalen we af van de eeuwigheid naar de alledaagse mens. Alsof de hemel de aarde in stilte heeft gekust, aldus de Duits-romantische dichter Joseph von Eichendorff. Zo verdampte in de romantische poëzie de scheidslijn tussen boven en onder, innerlijk en uiterlijk, het nabije en het verre. Het betreffende gedicht, Mondnacht, is onder andere getoonzet door Robert Schumann. Wat kunnen we er nog aan toevoegen? Laten we eindigen met zang en dans. Luistert u, tot slot, naar de song Cheek to Cheek uit 1935 van Irving Berlin. Fred Astaire vereeuwigde het voor het witte doek, met Ginger Rogers als danspartner. Heaven, I’m in heaven…

Playlist Spotify

Hans Jacobi
organist van de Remonstrantse Kerk in Den Haag en tevens als musicoloog werkzaam bij de Centrale Discotheek (CDR) in Rotterdam.