‘Mijn vak gaat over mensen’. Interview met Hetty Zock.

Van huis uit hoort ze bij de Nederlandse Hervormde Kerk, nu PKN en sinds kort is ze vriendin van de Geertekerk in Utrecht. Een portret van godsdienstpsychologe Hetty Zock.   In het dorp onder Rotterdam waar Hetty Zock opgroeide was de hervormde kerk nogal orthodox. Daarom kozen haar ouders voor de vrijzinnige Pauluskerk in Rotterdam, vlakbij de remonstrantse kerk. De jeugdgroep daar was gemengd hervormd-remonstrant. ‘Later in Leiden en Delft werkte ik bijzonder goed samen met remonstranten. Nu ik in Utrecht woon, is de Geertekerk voor mij een logische keus.’

Haar wetenschappelijke carrière begon in Leiden met een studie theologie en Frans. Ze specialiseerde zich in de godsdienstpsychologie, want ‘wat mij bezig hield was wat mensen beweegt in het leven. Het leven kan leuk zijn, maar ook vreselijk. Wat is de zin? Wat doe ik hier? Daar gaat mijn werk over.’ Zock benadrukt dat het over dagelijkse dingen gaat. Hoe je het leven kunt savoureren en er niet aan voorbij leeft. Religies hebben daar over nagedacht, aldus Zock. Ze hebben rituelen ontwikkeld voor alle belangrijke momenten in het leven van geboorte tot dood. Religies hebben ook kunst voortgebracht om snaren te raken in je ziel die anders niet geraakt zouden worden. Elke religie en elke cultuur heeft zo eigen vormen en uitingen ontwikkeld. ‘Als godsdienstpsycholoog begin ik bij mensen in hun wonderlijke wereld. Als mensen zin gaan zoeken komen ze, bijna als vanzelf, in aanraking met religieuze woorden. Ik onderzoek het psychisch apparaat van mensen; hoe zij betekenis geven aan ervaringen; hoe zij als esthetische wezens kunst en schoonheid gebruiken om ervaringen te verwerken; hoe zij ethische beslissingen nemen en zich engageren in de wereld. Het is een manier van omgaan met religie die past bij mijn vrijzinnigheid.’

Religie of godsdienst

Wat ‘religie’ is, wordt volgens Zock diffuser. Het woord ‘godsdienst’ wordt steeds vaker vervangen door ‘religie’ en wat daar onder valt wordt breder. Het gaat om de interactie tussen de (mystieke) ervaring en de culturele opvoeding die je hebt gekregen, zoals kennis van de bijbel, Maria of de psalmen. Religieuze ervaring houdt altijd verband met je eigen geschiedenis. Er zijn levensveranderende ervaringen; ervaringen die mensen een bepaald pad doen kiezen. Bij elk mens werkt eenzelfde ervaring anders uit. In die zin is religie een zeer individueel gebeuren. ‘Mijn vak gaat over mensen. Een mens is een relationeel wezen, een groepswezen. Het beste voorbeeld daarvan is de reclame. Je moet het gevoel krijgen dat een of ander product authentiek ‘jou’ is, maar tegelijkertijd moeten heel veel mensen door diezelfde reclame dat gevoel krijgen.’ Religie is niet alleen voor de privésfeer. Het is ook iets van mensen samen in de wereld. Als je (lastige) keuzes moet maken, als er moeilijke momenten zijn in je leven, dan helpt het enorm als je met anderen samen bent. Dan kun je je verhaal vertellen en praten over wat je bezig houdt en waar je mee zit. Dat helpt bij het krijgen van duidelijkheid en bij het verwerken van verdriet of andere emoties. Doordat mensen groepswezens zijn voelen ze zich verbonden en niet geïsoleerd.

Eenzaamheid

Eenzaamheid? ‘Ja, natuurlijk. Er zijn (steeds meer) mensen die zich eenzaam voelen. Het zijn de religieuze instituties die vormen creëren tegen eenzaamheid. Niet alleen door mensen in verbinding te brengen met iets dat groter is dan zijzelf, maar ook gewoon door de koffie en de bloemen uit de kerk. Vooral mensen die minder makkelijk zelf sociale netwerken opzetten, kunnen veel hebben aan deze georganiseerde vormen van verbinding.’ Maar Zock waarschuwt ook voor simpele redeneringen over oorzaak en gevolg, alsof kerken de oplossing in huis hebben voor eenzaamheid. Er spelen zoveel dingen mee, van eigen ervaringen en de eigen geschiedenis tot de culturele omgeving. Daarom is religiepsychologie ook een ingewikkeld vak.

 Over de schreef

Groepen kunnen ook eng zijn. Je ziet vooral in groepen met sterke leiders de uitwassen, ook van religie, ontstaan. Het lijkt alsof mensen dan makkelijker over de schreef gaan. Als mensen het eigen kritische denken en de perspectieven van buitenstaanders verliezen dan blijven de oogkleppen over. Dat komt niet door religie, benadrukt Zock, maar er zijn dingen in religie die het stimuleren. Religie heeft bijvoorbeeld aantrekkingskracht op mensen die de weg kwijt zijn. Dan heb je wat aan mensen die zeggen: dit is goed, dit moet je doen, zo moet je leven.

Relationele wezens

Volgens Zock zijn er verschillen tussen vrouwen en mannen op het terrein van religie. Uit elk onderzoek tot nu toe blijkt dat vrouwen meer bidden. Het zou kunnen komen doordat vrouwen (van nature of door opvoeding) meer geneigd zijn tot relationeel denken en handelen. Het vocabulaire van Zock zit vol van worden als ‘misschien’, ‘mogelijk’, ‘zou kunnen’. ‘Mensen vinden mijn vak vaak heel interessant. Ze gaan er makkelijk mee aan de haal, terwijl het vaak heel genuanceerd is. Er zijn universele patronen, zoals het relationeel aangelegd zijn van mensen. Maar die patronen kunnen op zoveel manieren gestimuleerd worden en dat bepaalt dan weer hoe je ontwikkelt.’

De afgelopen veertien jaar was Zock vooral bezig met het opzetten van de masteropleiding Geestelijke Verzorging. ‘Het is bijzonder interessant om te bedenken wat op dit moment de opleiding moet zijn voor geestelijke verzorgers die niet tot één traditie behoren (de zogenaamde ‘niet ambtelijk gebonden geestelijk verzorger’). Hoe kan je de competenties toetsen van mensen die niet aan (de regels van) een kerk of ander levensbeschouwelijk instituut zijn verbonden? Ik moest daardoor steeds contact houden met de mensen uit de praktijk. Dat vind ik belangrijk.’ Maar Zock merkte ook dat er aan de universiteit in Groningen weinig ruimte was voor praktijkgericht werken. Alles moet geld opleveren, en vooral internationale projecten tellen! Daarom wil ze het laatste deel van haar carrière meer praktisch bezig zijn vanuit haar eigen coaching- en trainingbedrijf, naast haar bijzonder hoogleraarschap in Groningen.

Ineke Ludikhuize 
Redactielid AdRem, lid van gemeente Utrecht www.hettyzock.nl