Onbehagen

Voor wie schrijver en columnist Bas Heijne al langer volgt, is de thematiek in dit filosofische pamflet gemakkelijk herkenbaar. Al geruime tijd analyseert hij de politieke actualiteit, de opkomst van populisme en islamisme en hun onderlinge dynamiek. Vorig jaar ontving hij de P.C. Hooftprijs, die hij vooral ziet als een erkenning voor dergelijk cultuurhistorisch werk. Voor dít pamflet nodigden initiatiefnemers Frank Meester en Coen Simon hem uit zich nog eens over diezelfde thematiek te buigen, maar nu vanuit de optiek van Freuds’ lust – en realiteitsprincipe.  Een uitnodiging kortom om met Freuds’ inzichten uit ‘Het onbehagen in de cultuur’ (1930) onze beschaving nog eens op de sofa te leggen.

Heijne zet in met zijn beleving van de aanslag op Charlie Hebdo in januari 2015. Hij bevond zich toevallig in de buurt van het Parijse redactieadres en besloot ernaartoe te lopen. Het leverde hem de gewaarwording op met iets rauws en elementairs geconfronteerd te zijn dat hij vooralsnog niet kon inpassen. Later drong tot hem door dat die aanslag voor hem tot symbool was geworden van een mens- en wereldbeeld dat vandaag de dag aan alle kanten onder vuur ligt. Een mens- en wereldbeeld van vertrouwen en verwachting. Een naoorlogs optimisme, gebaseerd op  een mengeling van Verlichtingsidealen en op het christendom geïnspireerd humanisme. Nationalisme en ander vormen van groepsgeest behoorden daarin voorgoed tot het verleden en zouden steeds meer plaatsmaken voor universele menselijkheid. Tot dan toe had Heijne dit meer pessimistische mensbeeld voornamelijk bij zijn favoriete romanschrijvers (Dostojevski, Conrad, Couperus) ontmoet, maar nu gebeurde dat ook in ‘real life’ en werd het een rode draad in zijn analyses.

Burger als consument

Aan de hand van Freuds’ lust- en realiteitsprincipe komt Heijne vervolgens tot een duiding die dieper graaft dan wat doorgaans in media te beluisteren valt. Het populisme dat her en der zo in opmars is, sluit bijvoorbeeld goed aan bij een gedigitaliseerde cultuur die het lustprincipe nadrukkelijk faciliteert. Waar je op schoot winkelt wanneer je dat uitkomt en behoeften met enkele muisklikken kunnen worden bevredigd. Op vergelijkbare manier dragen populisten vaak even drastische als vage oplossingen aan die de burger daarmee als consument denken te bedienen. De realiteit, de feiten doen er daarbij niet meer toe. De buitenwereld wordt een uitbreiding van de individuele binnenwereld. En dit alles sluit weer wonderwel aan bij nieuwe biologische kennis over het menselijk gedrag: we zijn allesbehalve autonome individuen maar ongemerkt  beïnvloedbaar door, onder meer, commercie of overheid.

‘Onbehagen’: kranten en talkshows hebben het over weinig anders meer. Maar Heijne doet veel meer dan dat. Kern daarin is de verhouding van individu en samenleving, die door ‘beschaving’ in toom moet worden gehouden. Maar juist die beschaving is nooit een gelopen race. Het wordt tegenwoordig zichtbaar in de opkomst van populistisch nationalisme, religieus radicalisme, de harde botsing van identiteiten en het gebrek aan een motiverend verhaal dat het eigenbelang overstijgt. Door zijn aanpak raakt Heijne aan levensbeschouwelijke vragen die het verdienen ook in een kerkelijke (remonstrantse?) setting nader besproken te worden.

Antje van der Hoek
remonstrants predikant in Den Haag

Bas Heijne, ‘Onbehagen. Nieuw licht op de beschaafde mens’. Ambo/Anthos, Amsterdam september 2016. Prijs 10,-.  ISBN 9789926335433