Onuitwisbare levenskunst van Etty Hillesum

In Middelburg, waar zij eind vorig jaar is uitgeroepen tot de grootste Middelburger aller tijden, zijn wij in het Etty Hillesum Onderzoekscentrum op velerlei wijzen bezig met het onderzoek naar de geschriften en het gedachtegoed van de Nederlands-Joodse schrijfster Etty Hillesum (Middelburg 1914-Auschwitz 1943). Wij doen dit, omdat wij overtuigd zijn dat wat Etty Hillesum tijdens de oorlog heeft opgeschreven in haar dagboeken en brieven, niets aan actualiteit heeft ingeboet.

Eén van onze vrijwilligers komt uit Syrië en is zo onder indruk van Hillesums visie op haat en oorlog dat zij is begonnen met het vertalen van teksten van Etty Hillesum in het Arabisch. Maar niet alleen in Middelburg, ook in Nijmegen doet men onderzoek naar Etty Hillesum. De resultaten van een belangrijk project dat onder leiding stond van Hillesum-kenner Ria van den Brandt, zijn nu gepubliceerd in een mooi uitgegeven studie met als titel ‘Veel mooie woorden’. Voor de redactie tekende niet alleen Van den Brandt, maar ook Peter Nissen.

Nagelaten boeken van Etty

‘Levenskunst’ – een intrigerende titel… Bij mij roept deze boektitel persoonlijke herinneringen op, die ik met u lezer wil delen. Ik herinner mij nog goed dat de toenmalige secretaresse van de Etty Hillesum – Stichting, Yvonne Goldstein-Glaser, bij mij in Haarlem langs kwam met een koffer. De zoon van Maria Tuinzing had die koffer naar haar toegebracht om aan de Etty Hillesum Stichting te schenken. De koffer was nog van zijn moeder geweest, legde hij uit. Natuurlijk wisten wij wie Maria Tuinzing was, de huisgenote van Etty Hillesum, aan wie zij haar dagboeken had toevertrouwd, toen zij voor goed naar kamp Westerbork vertrok. Zij gaf de opdracht om die aan de schrijver Klaas Smelik, mijn vader, te geven, opdat hij ze zou publiceren. Maar wat zou deze koffer van Maria Tuinzing bevatten?

Met grote nieuwsgierigheid opende ik in het bijzijn van Yvonne de koffer en zie – de koffer was geheel gevuld met boeken. Wij zagen voor ons een deel van de bibliotheek van Etty Hillesum, die Maria Tuinzing had bewaard, toen duidelijk was geworden dat Etty Hillesum niet meer zou terugkeren – zoals dit toen met een eufemisme heette. Het was een bijzondere ervaring voor ons. Wij waren in die tijd (1985) volop bezig met het onderzoek ten behoeve van de wetenschappelijke editie van Hillesums dagboeken en brieven, en daar kregen wij zomaar een koffer vol boeken aangereikt, die Etty Hillesum nog in handen had gehad, waarin zij had gelezen en soms aantekeningen gemaakt. Maria Tuinzing had ook commentaar in sommige boeken geschreven.  Het was een pijnlijk gemis geweest dat Maria Tuinzing in 1978 was overleden, enkele jaren voordat de eerste publicatie van de dagboeken, Het Verstoorde Leven, in 1981 verscheen. Wij hadden veel vragen voor haar, maar wij hadden haar vooral graag gegund te weten dat de wens van Etty Hillesum om te worden gepubliceerd dan toch was vervuld, al had het vele jaren geduurd eer het zo ver was.

Schatkist

Veel boeken waren deeltjes uit de serie van de Insel Bücherei en bij nader toezicht bleken er ook exemplaren bij te zitten die van Etty’s vader Louis Hillesum waren geweest of van haar psychotherapeut Julius Spier. Eén boek viel op door het andere formaat en de kleur van de omslag. Het heette ‘Levenskunst’. Op de niet bedrukte pagina’s ontwaarden wij het vertrouwde handschrift van Etty Hillesum. Er waren ook teksten in een ander handschrift, maar onze aandacht ging uit naar de passages die Etty Hillesum in dit merkwaardige boek had geschreven.

Het bleek een citatenboek, waarvan het de bedoeling was dat de lezer het zou aanvullen door er zelf gekozen citaten in te schrijven – een mogelijkheid waarvan Etty Hillesum dus gebruik had gemaakt. Wij vroegen ons af of deze citaten ook in de dagboeken voorkwamen. Voor een deel wel, voor een deel niet. Wanneer een citaat uit de dagboeken ook in ‘Levenskunst’ voorkwam, hebben wij dit in de annotaties bij het verzamelde werk van Etty Hillesum vermeld.

Hillesums levensvisie verhelderd

Het is de grote verdienste van Ria van den Brandt dat zij de verdere mogelijkheden heeft gezien, die ‘Levenskunst’ biedt als bron voor het onderzoek naar leven en werken van Etty Hillesum. Zij heeft zich hier jarenlang mee beziggehouden en werd bij haar onderzoek gesteund door andere kenners van Hillesums nagelaten geschriften.

Ria van den Brandt wees er namelijk op dat de citaten die Etty Hillesum in ‘Levenskunst’ heeft opgetekend en die niet in de dagboeken voorkomen, nader onderzoek verdienen. Hoewel uit de dagboeken de belezenheid van Etty Hillesum duidelijk naar voren komt, blijkt uit ‘Levenskunst’ dat zij nog meer boeken in die oorlogsjaren heeft gelezen. Boeken die voldoende indruk op haar maakten dat zij één of meer citaten eruit in ‘Levenskunst’ heeft opgetekend. Zo wordt ons inzicht in de bronnen van Hillesums levensvisie aanmerkelijk uitgebreid.

Unieke informatie

Wanneer de datering die onderzoekster Alexandra Nagel heeft voorgesteld, klopt, wordt dit exemplaar van ‘Levenskunst’ nog belangrijker. Volgens Nagel heeft de andere gebruikster van dit exemplaar, Hillesums vriendin Henny Tideman, het boek op zijn vroegst in augustus 1942 kunnen kopen. Blijkens de opdracht op het schutblad heeft zij het exemplaar op 15 januari 1943 aan Etty Hillesum geschonken ter gelegenheid van haar verjaardag. Op het schutblad heeft Tideman namelijk geschreven: “Veel mooie woorden geef ik zonder woorden / Tide / 15 Jan. 1943”. Mocht Etty Hillesum het exemplaar pas op 15 januari 1943 onder ogen hebben gekregen, toen zij uit kamp Westerbork was teruggekeerd en wegens ziekte lange tijd in Amsterdam verbleef, dan is haar schrijfactiviteit in het exemplaar pas in de eerste helft van 1943 te dateren, een periode waarover wij geen dagboekaantekeningen hebben, alleen brieven. Als Nagel gelijk heeft, zou dit boek een belangrijke aanvulling betekenen om meer te weten over Hillesums activiteiten in deze vijf maanden vóór haar definitieve vertrek naar kamp Westerbork op 6 juni 1943.

Er is hard gewerkt aan het boek Veel mooie woorden, in de eerste plaats door de uitgevers Ria van den Brandt en Peter Nissen, maar ook door de acht scribenten die een deel van het onderzoek voor hun rekening hebben genomen. Wij mogen blij zijn met deze belangrijke aanvulling op de steeds groeiende bibliotheek van Hillesum-studies, waardoor wij een vollediger beeld krijgen hoe Etty Hillesum in de oorlogsjaren werkte aan haar innerlijke ontwikkeling en zich niet liet afleiden door angst, door haat of door wanhoop – hoeveel redenen er ook waren om dit wel te doen.

Klaas Smelik
Prof. dr. Klaas A.D. Smelik studeerde theologie, semitische talen, oude geschiedenis en archeologie in Utrecht, Amsterdam en Leiden. Hij is directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum te Middelburg. Onder zijn redactie verscheen de integrale editie van de nagelaten geschriften van Etty Hillesum.

Ria van den Brandt & Peter Nissen (red.), Veel mooie woorden: Etty Hillesum en haar boekje Levenskunst, Hilversum: Verloren, 2017. 312 blz. €  29,00. ISBN: 9789087046712