Een openhartige exercitie naar de betekenis van schuld

Yvonne Hiemstra zoomde met filosofe en schrijfster Jannah Loontjes die in een recent boek zichzelf en haar geweten onder het vergrootglas legt.

Begin dit jaar verscheen het boek ‘Schuldig, een verkenning van mijn geweten’ van filosofe en schrijfster Jannah Loontjens (1974). Een intrigerende titel die raakt aan hét klassiek-theologische thema van Pasen, namelijk ‘schuld’ en misschien nog wel meer: verzoening. Maar wat is schuld eigenlijk? Kun je eigenlijk wel spreken van schuld als iets dat bestaat buiten context en relaties van mensen om? Het zijn precies deze vragen die Jannah stelt en ze schuwt hierbij een openhartig inkijkje in haar eigen zielenroerselen niet. Ik vraag haar naar haar beweegredenen. Ze antwoordt dat het in eerste instantie niet haar bedoeling is geweest haar zoektocht te publiceren, maar dat ze zich afvroeg waarom ze zich over van alles en nog wat schuldig voelde en daar maar niet los van leek te komen.

Altijd maar aanpassen
Als rode draad in het boek loopt het contact met haar moeder, aan wier verwachtingen ze niet kan voldoen. Althans, dat gevoel heeft Jannah en ze lijdt hieronder. Het jaarlijkse kerstdiner met haar moeder ziet ze om diverse redenen niet zitten en de schrijfster wringt zich in alle bochten over hoe dit te vertellen. ‘Het is in wezen een dilemma tussen enerzijds eerlijk en trouw willen zijn aan jezelf en anderzijds de wens de ander niet te willen kwetsen. Het draait om de vraag hoe ik oprecht kan zijn en tegelijkertijd rekening houden met de gevoelens van de ander. Als je je altijd maar aanpast aan de ander, zoals ik geneigd ben te doen, dan komt dit de relatie met die ander uiteindelijk niet ten goede. Je stelt de ander immers niet in staat jou écht te leren kennen. Je doet dingen om je maar niet schuldig te hoeven voelen. Hierdoor dreigt je schuldgevoel uit te groeien tot een pantser waar je je vervolgens achter kunt verschuilen. Op die manier creëer je juist alleen maar afstand en verwijdering. Iets wat mij dwars begon te zitten’.

In gesprek met filosofen en schrijvers
Loontjens’ zoektocht vertrekt vanuit haar eigen ervaringen. Maar wie denkt met dit boek een soort zelfhulpmethode in handen te hebben die niet verder reikt dan de privé beslommeringen van de hoofdpersoon, die heeft het mis. Hoewel ze haar eigen existentiële ervaringen als context gebruikt, overstijgt het boek deze. Ze behandelt relevante maatschappelijke thema’s (zoals de discussies over #metoo en het slavernijverleden) en maakt aan de hand van haar ‘gesprekken’ met beroemde denkers en schrijvers duidelijk, dat schuld eigenlijk alleen betekenis kan krijgen in het geleefde leven van mensen. De kennis die Jannah, die met een filosofisch proefschrift promoveerde in de literatuurwetenschap, naar voren brengt is goed te volgen, ook als je in mindere mate thuis bent in de filosofische stromingen die naar voren komen.

Door denkwijzen uiteen te zetten zoals die van Kant ‘gij zult niet liegen’ en bijvoorbeeld Bentham ‘als een leugentje een maximale gelukservaring tot gevolg heeft, wat is dan het bezwaar?’ werpt de filosofe licht op de paradoxale gevoelens die schuld teweeg kan brengen. ‘Schuld is zeker niet hetzelfde als schuldgevoel. Wat ik met dit boek heb willen doen is helderheid verschaffen over welke lagen het begrip schuldgevoel kan hebben. Ik voel me vaak schuldig zonder schuldig te zijn. Als je werkelijk iets hebt gedaan waar je schuld aan hebt, kun je naast schuldgevoel ook spijt hebben. Maar spijt is niet hetzelfde als schuld. Je kunt ook ergens schuldig aan zijn terwijl je geen spijt voelt, omdat je vindt dat je geen andere keuze had. Juridische schuld is dan ook iets anders dan morele schuld’.

Lagen afpellen
Om recht te doen aan het begrip en hoe het functioneert, moet je het begrip ‘schuld’ tegen het leven zelf aanhouden, wil je het volgens de schrijfster kunnen analyseren. ‘In het boek probeer ik de lagen af te pellen en te kijken naar wat het met mij doet en welke rol ik hier zelf in speel. Verrassend genoeg ontvang ik veel reacties van lezers die hun eigen ervaringen en worstelingen in mijn zoektocht herkennen. Hier ben ik blij om. Het geeft aan hoezeer schuld verbonden is met de geschiedenis van onze cultuur en hoe het tot uiting komt in ons leven’. Dat het christendom een thema als schuld heeft gecultiveerd is volgens Loontjens te begrijpen omdat het zo’n oer-menselijk thema is. Ook in andere religies en culturen spelen schuld maar ook schaamte (iets dat nauw verwant is aan schuld) een grote rol.

Openheid en waarheidsbegrip
De schrijfster refereert aan de Franse filosoof Michel Foucault die heeft gewezen op de hedendaagse cultuur die vooral eenzijdig de waarde van openheid lijkt te cultiveren. Maar niet alle geheimen zouden moeten worden prijsgegeven, zo meende Foucault. Hier kan Jannah zich in vinden. ‘Openheid leidt niet altijd tot een positief effect, het maakt je ook enorm kwetsbaar en je levert jezelf als het ware uit. Dit is niet zonder gevaar. Mensen vragen me dan ook terecht waarom ik in mijn boek dan toch zo openhartig ben geweest. Dit heeft te maken met dezelfde Foucault, die de waarde van het voorchristelijke parrhêsia als waarheidsbegrip benadrukt. Het spreken van waarheid is hier een zelfgekozen oprechtheid en verlangen de waarheid te spreken om daarmee de relatie tot de ander te verdiepen. Niet vanuit dwang, maar omdat het je verder brengt. Parrhêsia vraagt volgens Foucault altijd om moed, er staat iets op het spel. Ik heb binnen mijn familie het risico willen nemen om iets bespreekbaar te maken wat anders onbesproken zou blijven. Dit betekent dat je je wel kwetsbaar móet opstellen. Want als je dat niet doet, ontstaan er geen nieuwe inzichten. En daar was ik nu juist wel naar op zoek’.

Angst
Voor Jannah was het een verrassend inzicht dat schuldgevoel niet altijd is wat het lijkt te zijn. ‘Vaak zit er iets anders achter of is het verweven met een ander gevoel, zoals angst. Angst om afgewezen te worden of angst niet aan de verwachting van die ander te kunnen voldoen. Terwijl de oorzaak van schuld misschien ook meer te maken heeft met de verwachting van die ander. Die kan immers ook misplaatst zijn’. Tot slot geeft de schrijfster aan dat we niet moeten proberen helemaal van schuldgevoelens af te komen. ‘Schuldgevoel heeft wel degelijk een functie. Het heeft te maken met empathie en met het ontwikkelen van een moreel kompas. Dit is iets positiefs. Het wordt pas negatief als schuldgevoel tot een ongezonde vorm van zelfhaat uitgroeit. Dit boek heeft me vooral leren verzoenen met de tegenstrijdigheden in mezelf en in die zin heeft het me opgelucht’.

Yvonne Hiemstra
Redactie AdRem

‘Schuldig, een verkenning van mijn geweten’
Uitgeverij Podium (2021), 240 blz., € 20,99 ISBN 97 89 463 810 234
www.jannahloontjens.nl