‘Dat hebben de meisjes toch maar goed gedaan’

‘Dat hebben de meisjes toch maar goed gedaan,’ klonk het na een viering op Paasmorgen. We hadden dat jaar voor het eerst in de geschiedenis van de geloofsgemeenschap de vieringen rond Pasen verzorgd met een pastoresteam bestaande uit vrouwen. Later evalueerden we met z’n drieën de diensten, en ook deze opmerking van een gemeentelid kwam ter sprake. Een van ons proestte het uit: ‘meisjes, en dat voor volwassen vrouwen van rond de vijftig’. Een ander zei: ‘Ze bedoelden het toch goed, laten we het maar als een compliment opvatten.’ Maar we waren ook perplex: ‘Dit kan je toch niet maken, zouden ze dit ook gezegd hebben als er drie mannen hadden gestaan? ‘Dat hebben de jongens toch maar goed gedaan?’

‘‘Verschil dat wordt gemaakt op basis van kenmerken die er niet toe doen’ en ‘discriminatie op grond van geslacht’ zijn definities die journalist Aliene Boele hanteert in haar onderzoek naar veiligheid in de kerk. Het blijkt dat veel vrouwelijke voorgangers in de kerk te maken hebben met een vorm van seksisme. Boele onderscheidt drie vormen: vijandig seksisme waarbij openlijk negatief over vrouwen wordt gesproken, modern of subtiel seksisme en welwillend seksisme. De eerste vorm is vaak duidelijk herkenbaar, de laatste twee vormen zijn wat lastiger te duiden. Bij welwillend seksisme is de houding van mannen naar vrouwen toe beschermend, omdat zij vrouwen niet capabel achten. De uitspraak van het gemeentelid lijkt in de tweede categorie te vallen, het subtiel seksisme: het is niet de intentie om vrouwen anders te benaderen dan mannen. Degene die de opmerking maakt is zich niet bewust van het discriminerende aspect ervan. Boele geeft adviezen om seksisme tegen te gaan, zoals het instellen van omgangsregels, een vertrouwenspersoon en een breed gesprek in de kerk’.

Geleidelijke bewustwording
‘Ik heb mezelf lange tijd afzijdig gehouden van feministisch activisme. Dat ik veel kansen kreeg om me te ontwikkelen, om te studeren, accepteerde ik als vanzelfsprekend. Op mijn eerste werkplek in het bankwezen waren vrouwen vertegenwoordigd in alle functies. Ook toen ik overstapte naar het werken in een kerkelijke omgeving kwam ik terecht in vrijzinnige kringen waar je als vrouw gewoon je plek in kunt nemen. De situatie die mijn moeder als ouderling in de jaren zeventig meemaakte, dat een predikant zich niet door haar naar de kansel liet leiden omdat ze vrouw was, hadden we achter ons gelaten. Toch sijpelde langzaam een besef binnen dat ik sommige opmerkingen en gewoontes in mijn werk wel erg gemakkelijk naast me neerlegde. Ook werd ik me bewust dat de verhalen die we in de kerk lezen, de liederen die we zingen meestal over mannen gaan. Bijbelverhalen hebben veelal mannelijke hoofdpersonen, soms helden, soms antihelden, maar toch meestal mannen. En waarom spreken we de Eeuwige altijd aan met Hem en Hij?’

Het goddelijke als ronduit vrouwelijk
Eens was ik voor een viering op zoek naar beeldmateriaal. Ik zou gaan vertellen over het bezoek van drie engelen, of drie mannen, aan Abraham en Sara. Op internet zocht ik naar de bekende vijftiende-eeuwse icoon van Andrej Rublev. Al googelend stuitte ik op een werk van Kelly Latimore. Het is een moderne, eenentwintigste-eeuwse interpretatie van de icoon van Rublev: drie vrouwen, uit verschillende culturen, zitten rondom een tafel waarop druiven en graan liggen. De tafel is gedekt met een regenboogkleed, de vrouwen hebben elkaars handen vast. Ik kreeg de afbeelding vol op het scherm en er gebeurde van alles: ik werd warm, opgetogen, boos, blij, ontroerd. Deze icoon ging recht naar het hart. Ik appte ’m snel naar een vriendin, ook voorganger, en we deelden de verbondenheid. Het raakte me diep om op deze icoon het goddelijke gerepresenteerd te zien als voluit vrouwelijk. De impact die het bekijken van de afbeelding teweegbracht, de verwarring en de vreugde, had ik niet voorzien.

Subtiele boodschappen in taal en beelden
De kracht en invloed die afbeeldingen kunnen hebben is onderdeel van het onderzoek van de Leidse hoogleraar Judi Mesman. Mesman inventariseert in lesmateriaal hoe en hoe vaak mannen en vrouwen zijn afgebeeld, en welke stereotyperingen voorkomen. Uit dit onderzoek blijkt dat afbeeldingen en taalgebruik subtiele boodschappen afgeven en invloed hebben op het gedrag van mensen. Het laat bijvoorbeeld zien dat meisjes beter presteren als ze sterke vrouwelijke rolmodellen hebben. Representatie in taal en beeld doen ertoe. Wat dat betreft geeft ‘ons boek’, de bijbel, kwantitatief een weinig evenwichtige afspiegeling tussen mannen en vrouwen weer. Uiteraard omdat de bijbel in een andere tijd en andere cultuur geschreven is. Op het eerste gezicht zijn er veel stereotyperingen ten aanzien van mannen en vrouwen en de hoofdrolspelers zijn vaker man dan vrouw. We moeten het dan ook hebben van een vertaalslag om de boodschap van bevrijding voor álle mensen, mannen en vrouwen gelijk, op te diepen. Met ons denken is dat zeer goed mogelijk. Maar, zoals het onderzoek van Mesman toont, ook afbeeldingen beïnvloeden hoe we over onszelf en elkaar denken. Door de eeuwen heen hebben schilderijen van bijbelse personen en taferelen bewust en onbewust opvattingen over mannen en vrouwen, over mannelijk en vrouwelijk, gepresenteerd. Het zijn beelden die ons gedrag en handelen vormen en beïnvloeden, ook de omgangsvormen tussen mannen en vrouwen in de kerk. Beeldende kunst kan ons tegelijkertijd wakker schudden. Kelly Latimore, de maker van de hedendaags icoon met de drie vrouwen, wil iconen schilderen op een nieuwe manier, om te verwonderen, te verwarren en om dialoog op gang te brengen.

Wakkerheid
Om seksisme tegenover vrouwelijke voorgangers tegen te gaan stelt het rapport over veiligheid in de kerk een aantal praktische maatregelen voor, maar subtiel seksisme vraagt volgens mij ook om wakkerheid voor woorden en beelden. Kunnen we niet wat spelen met Hij en Zij en Hen als we over God spreken en zingen? En iconen als de vrouwelijke drie-eenheid tonen? En als dat schuurt, zegt dat dan niet juist dat we nog steeds ‘verschil maken op grond van kenmerken die er niet toe doen’?

Mignon van Bokhoven
Voorganger bij de Vrijzinnigen in Renkum, geestelijk verzorger bij BrabantZorg, proponent bij de Remonstranten.

Aliene Boele (2021) Seksisme in de kerk: Onderzoek naar wat vrouwelijke voorgangers ervaren in hun werk.

Judi Mesman e.a. (2019) Representatie en stereotypering van vrouwen en mannen in schoolboeken voor de brugklas. Universiteit Leiden

Kelly Latimore, The Trinity, https://kellylatimoreicons.com/pages/gallery