Taal als spiegel van de ziel

Het jaarthema van de Remonstranten is dit jaar ‘Vele talen, in alles de liefde’. Charlotte Hille sprak met Viacheslav Chirikba, vredesonderhandelaar namens Abchazië, minister van Buitenlandse Zaken van Abchazië tussen 2011 en 2016, directeur van het Centre for Strategic Studies, hoogleraar vergelijkende taalwetenschappen aan Abkhaz State University en dichter. Chirikba en Hille kennen elkaar al langer, onder andere omdat zij zijn gedichten in het Nederlands vertaald heeft. Zij stelde hem vragen over taal als instrument van verbinding, meertaligheid en poëzie.  

U hebt Abchazië decennia vertegenwoordigd als vredesonderhandelaar bij de Verenigde Naties, bent minister van Buitenlandse Zaken geweest, en nu directeur van het Centre for Strategic Studies. Wat betekent taal in onderhandelingen? Hoe kun je bruggen slaan, verbinding zoeken met de ander? 

‘In de diplomatie is taal het belangrijkste instrument bij het overbrengen van een politieke boodschap of het overtuigen van je onderhandelingspartner. Het is belangrijk om de taal van je gesprekspartner te kennen. De houding van de ander verandert onmiddellijk als je tenminste enige kennis van zijn of haar taal hebt. Ik bedoel natuurlijk niet het Engels, dat is een internationale taal. Maar tijdens vredesonderhandelingen kan het tonen van enige kennis van zijn of haar taal soms het ijs breken, vooral als de tegenpartij op de een of andere manier bevooroordeeld is of vooroordelen heeft over je land. Per slot van rekening: ‘In den beginne was het Woord…’!

Bij vredesonderhandelingen is naast de taal ook lichaamshouding, non-verbale communicatie, van belang. Hoe gaat U daar mee om?

‘Lichaamshouding en andere vormen van non-verbale communicatie spelen natuurlijk een rol van belang. Toch is de verbale communicatie cruciaal voor het succes  van een onderhandelaar. De woorden die je kiest, hoe je je argumenten presenteert, en hoe je met de argumenten van je tegenstander omgaat zijn van groot belang. Het gaat om een strijd tussen woorden en argumenten, en non-verbale communicatie is daar ondergeschikt aan. Een goed onderbouwd argument formuleren om de relevantie en rechtmatigheid ervan te laten zien is de weg naar succes.’

Wat biedt meertaligheid u als individu, en hoe ziet u dat als hoogleraar vergelijkende taalwetenschappen? 

‘Naast de mogelijkheid om met mensen in hun eigen taal in contact te komen, moet je als vergelijkend taalwetenschapper tenminste over praktische kennis van verschillende talen beschikken, een polyglot zijn. Bovendien moet je, om bevredigende etymologieën te kunnen maken, soortgelijke feiten in veel verschillende talen kennen. Hoe meer talen je kent, althans passief, hoe beter je als historisch taalkundige bent. Ik kan hier het bekende gezegde van René Descartes parafraseren: Comparo ergo sum. Dat wil zeggen: Ik vergelijk (talen en hun feiten) en besta dus (als vergelijkend taalwetenschapper, of, met andere woorden, historisch taalkundige).

U bent gepromoveerd op de ontwikkeling van de Abchazische taal, die tot de inheemse West Kaukasische taalfamilie behoort. Hoe kan taal functioneren als uiting van verbinding?

‘De Abchazische taal is helaas een bedreigde taal, omdat veel jonge Abchazische ouders, met name in de steden, er de voorkeur aan geven hun kinderen niet hun moedertaal, het Abchazisch, te leren, maar Russisch, omdat dit beter zou passen bij hun toekomstige carrière. Dit maakt de situatie zeer ernstig. Wat mij betreft moeten er inspanningen worden gedaan om het Abchazisch als officiële taal ook echt te gebruiken, in het parlement, in staatsinstellingen. In de Grondwet van Abchazië is verankerd dat het Abchazisch de officiële taal is. Het Abchazische parlement heeft dit ook vastgelegd in lagere wetgeving. Maar de wet wordt helaas niet nageleefd. Ik heb geschreven over deze kwestie, een boek, artikelen, interviews gegeven. Maar de situatie verbetert niet, en dit doet vrezen voor het lot van onze mooie en oude taal.’

Naast politicus en wetenschapper bent u in Abchazië ook bekend als dichter. Een dichtbundel van u is in Nederlandse vertaling uitgekomen. De bundel is tweetalig, namelijk Russisch-Nederlands. Ik vind uw gedichten prachtig en ben blij dat ik ze heb mogen vertalen. Eén gedicht wil ik hier graag noemen, omdat het op een subtiele wijze de verbinding tussen taal en gevoel laat zien.

Zo lang heb ik op jou gewacht….

Zolang heb ik op jou

Gewacht

Dat er geen plaats meer was

Voor hoop in mijn hart

Zolang heb ik op jou

Gewacht

Dat ik vergat waarom ik

hier was en

op wie ik wachtte

ik werd opgeslokt

door het kijken naar de bij

die

zoete nectar uit een bloem

verzamelde

en hoe de scarabee-kever

plechtig

de mestklomp rolde

het was zo stil

dat het gezoem van de

hommel

leek op het razen van een

vliegtuig

het was zo stil

dat het liefdeslied van de

gras-cicade

in mijn oren weerkaatste

als

de trommels van de tamtam

op het blauwe veld

erboven

dromden de ruige rammen

samen

en de zwaluwen

doorkliefden de hemel

verschenen uit het niets en

verdwenen naar

nergens

ik keek met mijn ogen wijd

open zoals ik

nog nooit had gekeken

de stem

van de natuur om

mij heen

drong door in mijn hart

werd begrijpelijk en kwam

mij nabij

elk atoom van mijn lichaam

was niet

langer deel van mij

maar behoorde aan dit alles

voortdurend veranderend

toneel

mijn bloed vulde de slanke

sterke scheuten

zo mooi in hun verlangen

naar de zon

mijn ogen werden twee

druppels blauw

op een blad van een

veldbloem

en mijn lichaam ontkiemde

en zijn wortels vermengden

zich

met de wortels van

veldgras

en ik merkte niet

op dat jij kwam

en ik hoorde niet jouw

lichte stap en stem

die mij riep

en het was al niet meer

mogelijk om mij te

zien

omdat ik geheel was

opgelost in de

geur

van de klaver

in het zoemen van de bijen

en

het tsjirpen van de

sprinkhanen

mijn blik werd helder

de gevoelens die zo-even

nog zo

stormachtig

waren

werden nu als de vloeiende

stroom van een waterrijke

rivier

en mijn oren vingen iets op

niet te vangen verborgen

gesloten voor niet-ingewijden

moeder natuur ving me in

haar omarming

vulde mijn lichaam en

geest

met verkwikkende

levensstroom

van de grote vernieuwing

en mij

ging

een l i c h t  op

‘Het was voor mij een bijzondere ervaring toen jij mijn gedichten in het Nederlands vertaalde. Het was voor mij weer eens de ware zin terugvinden van de woorden die ik koos en de gevoelens die eraan ten grondslag lagen, en ook stil te staan bij de kunst van de Nederlandse taal, die zo laconiek van vorm is en zo precies van betekenis.’

Wat betekent gedichten schrijven voor u en wat betekenen gedichten voor u?

‘Ik schreef poëzie toen ik jong was en een zeer romantische kijk op het leven had. Poëzie is natuurlijk een middel om jezelf uit te drukken, zelfs de lichtste bewegingen van je ziel weer te geven. Ik hou van die periode in mijn leven en vind het jammer dat ik sindsdien prozaïscher ben geworden, in de letterlijke zin van het woord – mijn teksten zijn nu meestal geschreven proza.’

 Welke dichters inspireren u?

‘Mijn grootste inspiratie in de periode dat ik actief experimenteerde met poëzie, was het werk van de Japanse dichter Ishikawa Takuboku (1886-1912), die schreef in de vorm van tanka (gedichten bestaande uit vijf regels), en andere Japanse dichters, zoals Matsuo Bashō, maar ook de moderne Abchazische dichter en goede vriend Stanislav Lakoba. Ik ben ook door andere dichters beïnvloed, zoals Walt Whitman, Pablo Neruda, Edgar Allan Poe.

Charlotte Hille
Redactie AdRem, universitair docent aan de Universiteit van Amsterdam

Viacheslav Chirikba, Aquarium en Vis, Mamzhishka Press, Leiden/Soechoemi, 2011. (vertaling Charlotte Hille)