Dienstbaar zijn aan de wereld

Diederik Boomsma stond bij de Tweede Kamerverkiezingen als 21^e op de lijst voor de politieke partij Nieuw Sociaal Contract en viel daarmee dus net buiten de boot. Hij is voormalig fractievoorzitter en raadslid van het CDA in de Amsterdamse gemeenteraad. In 2022 werd hij verkozen tot beste raadslid van Nederland. Charlotte Hille sprak met hem over de verhouding tussen staat en individu, tussen politiek en burger. Een gesprek over de kwetsbaarheid en de kracht van de democratie.

Hoe interpreteer jij het thema Deze Wereld Omgekeerd?

‘De omkering die je ziet in de geboorte van Christus ligt ook ten grondslag aan onze democratische rechtsstaat. In het geboorteverhaal van Jezus, geboren in een stal, zie je al een omkering. Voor de geboorte van Christus, voor het christendom waren de goden angstaanjagende giganten, grillig en wreed, totalitaire machten. Ze konden hongersnoden laten plaatsvinden als je ze niet genoeg eer bewees. Het bestaan was angstaanjagend.

Met de geboorte van Jezus is er een heel vernieuwende omkering te zien. De boodschap is, wees niet bang, elk mensenleven telt. Jezus is kwetsbaar, wordt geboren als een onschuldig kind en gelegd in een kribbe. Die boodschap om niet bang te zijn was radicaal in die tijd en vormt het ontstaan van de individuele identiteit.

Vóór de geboorte van Christus werd je identiteit uitputtend beschreven als je sociale positie binnen de maatschappij. Je was bijvoorbeeld centurion, pater familias, slaaf, slavin, moeder. Door de geboorte van Christus werd dit omgekeerd en ontstond er de individuele relatie tot God, een relatie die alle sociale verbindingen te boven gaat. Daardoor ontstond een nieuw idee van gelijkheid en wat het individu is. Deze omkering, met Christus als kwetsbare baby, vormde ook de basis voor onze democratische rechtsstaat. Het betekent niet dat je het christelijk geloof moet aanhangen, maar daar komt het wel vandaan. Ook gewone mensen konden nu helden worden, heiligen zelfs. Het individu vormt de basis van onze democratie, er ontstaat gelijkheid bij de eerste christenen. Net zoals het kerstverhaal steeds opnieuw wordt verinnerlijkt, zo geldt dat ook voor de democratie. Het gaat niet om een verhaal dat al af is, elke generatie moet het verhaal herontdekken en levend houden. Dat geldt ook voor instituten. Je kunt het de erfzonde noemen, of de tweede wet van de aerodynamica. Alle instituties hebben de neiging om in zichzelf te keren na verloop van tijd. Je ziet het ook bij scholen, waar men meer bezig is met het managen dan met de kinderen, ziekenhuizen die meer draaien om de verzekeraars dan om de patiënten. Zelfs in de politiek zie je het, waar het meer gaat om het politieke spel dan om dienstbaar te zijn aan de samenleving. In de afgelopen jaren zijn de fundamentele waarden dan ook in het geding gekomen, zoals bij de toeslagenaffaire.’

Je achtergrond in ecologie en environmental studies past ook bij het stellen van vragen over deze woelige wereld. Hoe gaan we terug naar de basis, gaan we verantwoord om met deze wereld en haar grondstoffen? Letterlijk, hoe keren we de wereld om?

‘Lange tijd hebben we geen oog gehad voor de natuur en waren we gericht op de ontwikkelingen in de technologie. Hiervan zien wij nu ook een schaduwzijde. Het risico bestaat dat je de ziel van de natuur vergeet, je kijkt op een instrumentele, technologische, exploitatieve manier naar de natuur. We mogen natuurlijk de natuur gebruiken, maar de natuur is ook onderdeel van de schepping, in de natuur zie je de schoonheid van de schepping. Je verliest veel als je op deze manier kijken naar de natuur loslaat.’

Het boek De Opstand van de Massamens van José Ortega Y Gasset, dat je vertaald hebt, waarschuwt voor het gevaar van nationalisme en het belang van Europese eenheid. Waar kwam je wens om deze schrijver, en juist dit boek, te vertalen vandaan?

‘Toen ik 18 was bezocht ik Spanje. Ik sprak er zigeuners die vertelden over het boek van Ortega. Het boek intrigeerde me meteen. Later, toen ik filosofie studeerde, werd ik gevraagd om een hoofdstuk over Ortega te schrijven. Die hernieuwde kennismaking deed me besluiten om het boek De Opstand van de Massamens naar het Nederlands te vertalen.

Ortega Y Gasset analyseert in Europa de opkomst van de democratie. De negentiende-eeuwse bourgeoiscultuur verliest haar legitimiteit in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Europa is ontredderd en op zoek naar nieuwe idealen. In dit vacuüm dient zich de bedrieglijke morgenstond aan van het nationaal socialisme, fascisme, communisme. Elk op hun eigen manier bieden zij een groots en meeslepend project. Oorspronkelijk was nationalisme een inclusieve beweging, een project van samenleven, bedoeld om bijvoorbeeld in Duitsland vorstendommen bij elkaar te brengen en samen een natiestaat te vormen. Er is in die tijd ook een omkering ontstaan, waarbij geen sprake was van samenwerken, maar van uitsluiten.

Dit baarde Ortega zorgen, intellectuelen van zijn tijd wilden iets nieuws. Grenzen voelden als beklemmend. Europese mensen waren tamelijk futuristisch georiënteerd en namen geen genoegen met mythologische verhalen maar wilden een geestdriftig project. De vorming van een Europese superstaat was nodig, waar onze Europese cultuur tot een inclusieve samenwerking leidt. Ortega zegt: ik ben niet naïef, maar je bent naïef als je denkt dat Frankrijk, Duitsland en Spanje losstaande entiteiten zijn. Culturen als de Duitse en de Franse hebben veel met elkaar gemeen, er is veel wat je deelt. Ortega noemt als voorbeeld biljartballen, die alleen tegen elkaar kunnen botsen. Je kunt Europa niet vergelijken met een paar biljartballen met verschillende kleuren. Er is veel meer overlap qua kleur, cultuur. We delen in werkelijkheid veel meer met elkaar dan we op het eerste gezicht denken.

Ortega was voorvechter van een Europese cultuur, voor hem is het niet een universalistisch of abstract project, maar een kwestie van verbinding, gevormd door volken die veel gemeen hebben. Nog steeds is deze gedachte heel hoopgevend en waardevol. Het kan een correctie zijn op enerzijds mensen die vinden dat een Europese identiteit niet bestaat, en anderzijds een correctie op mensen die het als puur universalistisch project zien, dat los staat van de Europese geschiedenis en cultuur.’

De wereld omgekeerd betekent ook erop vertrouwen dat de democratie de burger weer centraal stelt. Wat wil je ons in dit kerstnummer van Adrem meegeven en welke politiek filosofen inspireren je daarbij?

‘Die neiging om in jezelf te keren is volgens de definitie van Thomas van Aquino een zonde, het is het weigeren van een relatie. Gezond bestuur is dienstbaar, zo moet ook de politiek dienend zijn aan de samenleving, en niet die samenleving willen domineren, maar willen versterken. De filosoof Pascal heeft het hierover in zijn Gedachten. Het werk van Ortega y Gasset is in dit opzicht interessant. Die neiging om in jezelf te keren heeft in elke samenleving weer een andere vorm, zelfs per land en individu. Ortega waarschuwt dat mensen in een democratie zich kunnen gaan richten op hun eigen belang, waarbij de staat op een gegeven moment gaat optreden als herder van een kudde schapen. Dat is een christelijk beeld, maar in een democratie betekent het dat mensen steeds minder verantwoordelijkheid gaan dragen en de staat de samenleving gaat uithollen. Die omkering die we in het geboorteverhaal van Jezus zien, de heiland liggend als baby in een kribbe, komt ook terug in de democratie, die dienstbaar is aan de burger die zijn, haar of hun verantwoordelijkheid neemt.’

Charlotte Hille

Wie is Diederik Boomsma?

Diederik Boomsma stond bij de Tweede Kamerverkiezingen op de lijst voor de nieuwe politieke partij Nieuw Sociaal Contract. Hij is voormalig fractievoorzitter en raadslid van het CDA in de Amsterdamse gemeenteraad. In 2022 werd hij verkozen tot beste raadslid van Nederland.

Boomsma is ecoloog en milieukundige, doceert rechtsfilosofie en bereidt een proefschrift voor. Naast dit alles is Diederik Boomsma ook vertaler van De opstand van de Massamens van José Ortega Y Gasset. Diederik is rooms-katholiek.