Haat en geweld maken het visioen van de profeten kapot

Terwijl Pieter Korbee een verhaal aan het schrijven was over omkeringen in de bijbel, vroeg hij zich af: wat zijn die visioenen waard in een wereld waarin haat en geweld alom aanwezig zijn. Hij bracht zichzelf in het spel en analyseerde zijn primaire gevoelens van haat en wraak. ‘De kunst is afstand te scheppen tussen mij en mijn eerste emoties. Om ruimte te creëren door de haat, mijn haat aan te zien. In die stille ruimte ontstaat het woord van God’.

Deze wereld omgekeerd zijn woorden uit een lied van Huub Oosterhuis. Wie het lied kent, hoort als vanzelf het vervolg:

dat lachen zullen zij die wenen,
dat wonen zal wie hier geen woonplaats heeft,
dat dorst en honger zijn verdwenen –

de melodie stijgt, het onmogelijke wordt verwoord:

de onvruchtbare zal vruchtbaar zijn,
die geen vader was, zal vader zijn;

vervolgens daalt zij weer en komt tot rust:

mensen zullen andere mensen zijn,
de bierkaai wordt een stad van vrede.

Ongelooflijke woorden. Een droom. Maar ongelooflijk in meerdere opzichten. Ik schrijf ze op het moment dat de oorlog in Israël-Palestina is losgebarsten. Daarnaast zijn er andere conflicten die even gruwelijk zijn, oorlogen in Oekraïne, Jemen en Afrika. De wereld kan verschrikkelijk zijn. En dan toch verschijnen er beelden van een andere wereld, een wereld die tegelijkertijd onze wereld is, die schetsen hoe onze wereld kan zijn, een stad van vrede, onze wereld omgekeerd.

In het lied worden bijbelse beelden opgeroepen. Niet dat er in de bijbel alleen mooie verhalen staan. De verschrikkingen waarvan we nu horen, worden er voluit in beschreven. Maar de bijbel begint en eindigt met beelden van vrede, de schildering van Adam en Eva in het paradijs en het visioen van een nieuwe hemel en een nieuwe aarde geheel aan het slot. Daar zal geen dood meer zijn, geen rouw, geen jammerklacht, geen pijn. De bijbel als u wilt van kaft tot kaft. In deze beelden krijgt de omkering van de wereld gestalte.

Onvermogen

Je kunt je afvragen, hoe werkelijk deze visioenen eigenlijk zijn. Een paradijs in een mythische voortijd, een nieuwe aarde, ver, ver weg in een onbereikbare toekomst. Zijn ze niet ongelooflijk en onmogelijk? Je kunt je zelfs afvragen of ze wel altijd gepast zijn. Wanneer er een daad van ongehoorde wreedheid plaats vindt, kunnen ze toch niet zomaar gebruikt worden?

Het begin en het eind. Daartussen speelt het leven zich af, de geschiedenis, het gewone leven waarin gewerkt moet worden, in het zweet, waarbij je overgeleverd bent aan de nukken van heersers, aan de rauwheid van de aarde. In dit leven worden we overvallen door toevalligheden die we ons niet toewensen. En vooral heerst er het onvermogen om voor eens en altijd het kwaad ten goede te keren.

Verhalen van verzet

Toch vinden we telkens weer zulke verhalen. Oosterhuis is niet de eerste die ze verwoordt. Hij staat in een lange traditie. Verhalen die zich verzetten tegen onrecht en verdrukking. Ze spelen dan niet in een mythisch verleden of in een verre toekomst. Ze komen voort uit onze geschiedenis en hebben daarin hun werking. Ze spelen nu, in ons leven. Daarvan wordt verteld. Vaak zijn het onmogelijke verhalen. Zoals dat van Sara. Ze is tot op hoge leeftijd kinderloos. Ze heeft de moed opgegeven ooit nog moeder te worden. Dan gebeurt het toch. Ze gelooft het zelf niet. Er is het verhaal van de Hebreeuwse slaaf die onderkoning van Egypte wordt en zo het volk van de honger redt. Er volgen meer vrouwen. Hanna, die nog wel gelooft dat het krijgen van een kind mogelijk is, maar die toch de wanhoop nabij is. En dan is er Elisabeth die op hoge leeftijd nog moeder wordt. Maria, de moeder van Jezus, is bij haar op bezoek. Zij bezingt het geluk dat Elisabeth overkomt. Ze uit haar vreugde in een lied waarin zij de Eeuwige looft. De politieke dimensie ervan schuwt ze niet:

Hij [God]… drijft uiteen wie zich verheven wanen,
heersers stoot hij van hun troon
en wie gering is geeft hij aanzien.
wie honger heeft overlaadt hij met gaven,
maar rijken stuurt hij weg met lege handen.

Het niet-voorstelbare gebeurt. Persoonlijke, intieme verhalen krijgen grote reikwijdte. De omkering van het bestaande. De profeet Jesaja ziet in de verkondiging daarvan zijn levensopdracht. Jezus neemt zijn missie vrijwel letterlijk over: Om aan armen het goede nieuws te brengen… om aan gevangenen hun vrijlating bekend te maken en aan blinden het herstel van hun zicht.

Zegenwens

In de Bergrede krijgt deze boodschap de vorm van een zegenwens: Gelukkig de treurenden, want zij zullen getroost worden. Gelukkig de zachtmoedigen, want zij zullen het land bezitten. Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden.

En in de kerstnacht wordt heel de aarde gezegend, wordt God lof toegezongen en klinkt het: vrede op aarde voor alle mensen die hij lief heeft. Deze wereld omgekeerd, vrede.

Ieder zal zitten onder zijn wijnrank en onder zijn vijgenboom, door niemand opgeschrikt. In zulke eenvoudige beelden ziet de profeet Micha de vrede. Daaraan voorafgaand tekent hij de grote vrede: Dan zullen zij hun zwaarden omsmeden tot ploegijzers en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal nog het zwaard trekken tegen een ander volk, geen mens zal meer weten wat oorlog is. Eens zal die dag komen. De wereld omgekeerd. Profetische taal.

Oorlog mag niet

Wat is de zin van zulke woorden wanneer de oorlog uitbreekt? Een eenvoudig antwoord is er niet. Het mag niet. Het zou niet moeten mogen. Want oorlog betekent de opschorting van de moraal, alle moraal – ondanks de afspraken die hierover in het recht zijn gemaakt. Geldt niet hetzelfde voor de profetische visioenen? De Franse filosofe Simone Weil heeft over oorlog en de gevolgen ervan voor mensen geschreven. Oorlog, zegt ze, wordt beheerst door mateloosheid. Oorlog gaat over alle denkbare grenzen heen. Haat neemt het denken over en het geweld krijgt de mensen in zijn greep, zowel bij daders als bij slachtoffers. De ziel van de mensen versteent.

De reacties op het uitbreken van de laatste verschrikkingen tonen dit proces. Wie ervaart niet de gevoelens van afschuw en haat bij de beelden daarvan? Ze komen diep vanuit ons innerlijk, vaak ondanks onszelf. Het doet er dan weinig toe naar wie onze sympathie uitgaat. Hoe gaan we met deze gevoelens om? Is het profetische visioen een antwoord? Niet onmiddellijk, zou ik zeggen, niet als een eerste antwoord.

Gevoelens van afschuw en haat

Zulke gevoelens vragen aandacht. Ze hoeven echter niet het laatste woord te zijn. Door ze serieus te nemen, stil te staan bij wat ze te zeggen hebben, wordt ruimte gecreëerd tussen onszelf en deze primaire emoties. We vallen er niet mee samen. Wat willen ze dan zeggen? Is dit niet, dat het leven ons dierbaar is, dat het een ongehoorde misdaad is have en goed van mensen af te nemen en erger nog hun leven? Dat daardoor ook het visioen van de profeten wordt geschonden. Het visioen is geen antwoord op het geweld, het wordt erdoor kapot gemaakt.

Alleen bij uitzondering kunnen mensen zich aan deze verharding onttrekken merkt Simone Weil op. Zij spreekt dan van een wonder. Is het een wonder afstand te scheppen tussen mij en mijn eerste emoties? Om ruimte te creëren door de haat, mijn haat aan te zien? Ruimte om andere stemmen te horen, de stemmen van het verdriet en de rouw, de stem van het mededogen, ook het mededogen met de haat die ik ervaar? Deze ruimte is de plaats waar de woorden van de profeten ontspringen. De stilte waar het woord van God ontstaat. Maar weet wel, de stem van de oorlog haat zulke beschouwingen, misprijst de taal die hier ontspringt. Toch kan alleen deze beweging van de ziel de impulsen van de haat teniet doen, en kunnen wij deze stem weer horen:

Gelukkig de vredestichters,
want zij zullen kinderen van God genoemd worden.

Pieter Korbee
Remonstrants emeritus-predikant

De Bijbelcitaten komen uit NBV-2004