Conflict over de Drie-eenheid in de Kaukasus

Charlotte van Hille is expert op het terrein van kerk en staat In de Kaukasus. Uit eigen ervaring vertelt zij hoe religie een rol kan spelen in vredesonderhandelingen. Het oplossen van een ‘misverstand’ rond de Drie-eenheid blijkt de crux voor verzoening tussen de Georgische en Armeense kerk.

Een aantal jaren geleden werd ik gevraagd om de Armeense en Azerbeidjaanse onderhandelaars en mediators namens de EU en de VN in het conflict rond Nagorno Karabakh te adviseren hoe zij, met gebruikmaking van religie, hun conflict zouden kunnen oplossen.

Religie als bron van verzoening?

De Armeense bevolking is in meerderheid Armeens Apostolisch orthodox, terwijl de Azerbeidjaanse bevolking in meerderheid Sjiitisch moslim is. De vertegenwoordigers van beide religies, ook aanwezig bij deze bijeenkomst, benadrukten dat er op religieus gebied geen enkele wanklank tussen hen is. Het territoriaal conflict vindt zijn oorsprong in het verschil in etniciteit. Dit gegeven, wat mogelijk niet bij iedereen in West-Europa bekend is, biedt interessante mogelijkheden omdat religieuze leiders dan juist de katalysator kunnen zijn voor vrede en verzoening. Wat heb je nodig om het vijandbeeld te kantelen en de ander te zien als iemand zoals jij, die getroffen wordt door oorlog en de emoties die deze teweeg brengt? Religieuze leiders die verzoening en vergeving preken, en dezelfde inzet zouden vragen aan de predikanten en imams die tot hun geloofsgemeenschap behoren, kunnen grote invloed hebben.

Na dit gesprek over vijandbeelden en over het zien van de ander als mens zoals jij, kreeg ik een positieve reactie van de vertegenwoordiger van de moslims in de Kaukasus en het hoofd van de Armeens Apostolische orthodoxe kerk. Daar ga ik vanwege het confidentiële karakter verder niet op in. Opmerkelijker voor dit artikel was de reactie van een toehoorder, de vertegenwoordiger van de Georgisch orthodoxe kerk. Hij stond op, en verklaarde dat hij graag het ‘misverstand’ tussen de Georgisch orthodoxe kerk en de Armeens orthodoxe kerk zou willen bespreken met zijn Armeense collega. Er ging een huivering door de zaal. Wat was er gebeurd? Hiervoor moeten we vijftien eeuwen teruggaan in de geschiedenis.

Christus éen en ondeelbaar of juist twee naturen?

Sinds 451 zijn er theologische conflicten tussen de Oosterse (onder andere Georgische) en Oriëntaalse (onder andere Armeense) orthodoxie. De oorsprong van het conflict vinden we in het Concilie van Chalcedon dat plaatsvond in 451 na Christus. Dit was een oecumenische bijeenkomst waar werd besloten dat Jezus – als tweede persoon in de Heilige Drie-eenheid in twee naturen, menselijk en goddelijk, wordt erkend. Er zijn in Christus twee verenigde, onveranderlijke, onscheidbare naturen. De Armeens Apostolisch orthodoxe kerk verwierp deze uitleg. De oriëntaals orthodoxe kerk stelt dat in Christus de twee naturen, de goddelijke en de menselijke natuur, zijn samengegaan in één natuur, één god-menselijke natuur, zonder scheiding, zonder verwarring, en onveranderlijk.

Uiteindelijk vond in 608 AD de formele scheiding plaats tussen de Armeens Apostolisch orthodoxe kerk en de Georgisch orthodoxe kerk. De Georgisch orthodoxe kerk nam hiertoe het initiatief en verbrak haar hiërarchische relatie met de Armeens orthodoxe kerk. Diensten werden niet langer in het Armeens, maar in het Georgisch gehouden. Nog eind vorige eeuw keerde de Georgisch orthodoxe kerk zich tegen de oecumene en verliet de Wereldraad van Kerken.

Hoe het kleine gebaar groot kan zijn

Wat tijdens de bijeenkomst over de rol van religie in vredesonderhandelingen gebeurde was niet klein, maar groot! Door het langlopende conflict te herformuleren als een ‘misverstand’ reikte de Georgische geestelijke zijn Armeense collega de hand om (weer) met elkaar te gaan praten. Er ontstond ruimte voor interpretatie. En tenslotte, hoe kan religie in dit verhaal de vrede dichterbij brengen? Door de ander als mens te zien, en dit ook te belijden. Door je te realiseren dat allen het conflict gemeen hebben en liever in vrede leven. Religie kan als middel gebruikt worden in vredesonderhandelingen, omdat niet ieder conflict religieus van oorsprong is. Deze ene bijeenkomst toonde hoe Azerbeidjaanse moslims en Armeens orthodoxen het eens waren – er is geen religieus conflict – en er ook ruimte ontstond voor dialoog tussen de Georgische orthodoxie en de Armeense.

Conclusie

Nu de gevechten tussen Armenië en Azerbaijan weer zijn opgelaaid, is religieuze tolerantie en hulp weer net zo nodig als destijds. Zowel de Armeense als de Georgische orthodoxie proberen hun identiteit te beschermen ten koste van kleinere geloven. Een oecumenische dialoog is meer dan ooit nodig. De uitgestoken hand van enkele jaren geleden is meer dan welkom.

Charlotte Hille
Charlotte Hille is Kaukasusdeskundige en werkzaam aan de Universiteit van Amsterdam

Het conflict over de door Armenen bewoonde enclave Nagorno Karabakh, die in Azerbaijan ligt, brak uit in 1988. In 1991 verklaarde Nagorno Karabakh zich eenzijdig onafhankelijk. Het is door geen enkele staat erkend. Sinds 1994 was er een staakt het vuren. In 2020 brak een tweede oorlog tussen Armenen en Azerbeidzjanen uit, gevolgd door nieuwe gevechten die rond kerst 2022 uitbraken. Inzet is de status van Nagorno Karabakh, als enclave of als onafhankelijke staat.