De drie-eenheid: Over het podium als heilige grond

Harry Brandsma (1955) is remonstrants emeritus-predikant. Hij was verzoeningswerker in Noord-Ierland en later in zijn carrière werd hij gevangenispredikant. En ook theatermaker, die mensen, door ze op het toneel te zetten, helpt om hun pijn en verdriet onder ogen te zien. Begin juni verschijnt zijn boek ‘Langs de rivier. Bespiegelingen over uitsluiting en trauma’. Kapstok voor zijn denken over geloof en leven, voor het theater dat hij maakt en ook voor de structuur van zijn boek, is de trinitaire opvatting over God. Alles in het leven gaat immers over (de verhouding tussen) de gegeven wet (de Vader), de invulling van die wet (de Zoon) en het handelen in de geest van de wet (Geest). Hij gebruikt daarvoor een breed uitgesponnen metafoor van de rivier, met een bron, met oevers die bedding geven en kunnen overstromen. Als theatermaker voegt hij aan deze drie-eenheid een vierde dimensie toe. Dat is het vierde luik, het perspectief van de toeschouwer, de verhalen en ervaringen uit ons eigen leven. 

Drie luiken

In luik 1 de Wet, de Vader, ligt de nadruk op de gegeven Wet. De Vader is een bron waaruit de rivier stroomt. Bij het stromen geven de oevers de loop van de rivier aan. Bij een te grote nadruk op de wet ligt de nadruk vaak bij de bron van de stroom waardoor de oevers regelmatig vergeten worden. Kenmerk is de angst om uit andere bronnen te putten waardoor de rivier tot een rigide, vaak met dijken bedwongen stroom wordt. Harry: ‘In mijn boek wordt de nadruk gelegd op hoe mensen tot onderdanen van de gegeven wet worden gemaakt. Vraag is: is deze wet een thuishaven voor diegenen die de haven bezitten of kan het ook een vluchthaven zijn voor anderen, voor de vreemdeling zijn?’

Luik 2 is de implementatie van de wet, de Zoon. De rivier geeft daarbij leven aan het land dat buiten de oevers ligt. Zoals het water ruimte zoekt buiten de loop van de rivier. Het water neemt bezit van het landschap eromheen en kan zo als metafoor dienen voor het ruimte scheppen aan de randfiguren die aan de kanten van de maatschappij leven. Vanuit het leven van Jezus kan men tot een invoering van de wet komen en kan er hoop ontstaan.  Harry: ‘In mijn boek denk ik na over de rol die compassie speelt bij de concretisering van de wet. Om de metafoor nog maar eens door te trekken: De wetten geven de bedding weer waar de stroom doorheen loopt. Maar de lopen van rivieren veranderen soms. Oevers liggen nooit helemaal vast. Als de oevers, de wetten die jij zelf voor jouw leven hebt gecreëerd, niet inspelen op veranderingen, dan zet je jezelf vast. De gezochte zekerheid lig niet bij de afbakeningen van je leven, maar bij de flexibele omgang met het onverwachte dat soms inbreekt.’

Luik 3, het Handelen in de Geest, de uitvoering van de Wet, de Geest. Dit is de adem van de wet die nodig is om met de wet te leven. Bij de adem gaat het om de vraag of de wet verstikkend werkt of ruimte voor leven geeft. Omstandigheden bepalen immers de uitvoering van de wet. In dit luik wordt ook over overstromingen gesproken. Overstromingen die de grond achter de dijken en de wetten vruchtbaar maken. Gevoed door het water en samen met de lucht wordt nieuwe voeding aan de wetten gegeven. Angst voor verdrinking wordt dan omgedraaid tot opstanding. Het is de Geest die opstaan en opstand ondersteunt. Adem en Geest die het handelen sturen en leven geven. Een adem die vrijmaakt van beknelling en dood.

De vierde wand: verhalen over leegte en niet-gekend zijn

Harry: ‘In mijn werk als theatermaker en gevangenispredikant hoorde ik verhalen waarin mensen vastliepen in regels, dwingend als dijken. En over dijkdoorbraken die andere mensen vaak veel leed berokkenden. Ik hoorde nogal eens over de gapende afgrond van de leegte en niet-gekend zijn en de met regelmaat terugkerende, gewelddadige pogingen om die leegte te vullen. Door een veilige plek als het podium aan te bieden als reactie op het drieluik, ontstond er een vierde luik. In theatertermen ook wel ‘de vierde wand’ genoemd. Door een open en theatrale kijk op het trinitaire dogma over God en het leven van mensen kan het podium functioneren als heilige grond waarbinnen identiteit mag fluctueren. Een plaats waar nabijheid en distantie geoefend kan worden. In deze ruimte wordt gespeeld met de vragen: Wat maakt mensen tot een individu? Wat zijn de verschillende omstandigheden waarbinnen hun persoonlijkheid tijdens het opgroeien werd geweven? Wat maakt dat wij ons afgrenzen en daarmee andere mensen buitensluiten? In mijn luisteren en interventies bij deze verhalen had ik veel baat bij de systematisch theologische colleges waarin de trinitaire opvatting over God werd behandeld.

Harry Brandsma
Bewerking: Michel Peters

Harmen Elisa Brandsma, ‘Langs de rivier. Bespiegelingen over uitsluiting en trauma’. Uitgeverij Van Warven, 2023. Prijs 22,50. ISBN 978 94 93288 67 6